Linguistics and Hindi Language Marathi Medium-munotes

Page 1

11
ªHe efJe%eeve
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
1.1 ÒemleeJevee
1.2 ªHe efJe%eeve keÀe mJeªHe
1.3 Meyo Deewj ªHe
1.4 DeLe& lelJe Deewj mebyebOe lelJe
1.5 mebyebOe lelJe kesÀ ÒekeÀej
1.6 ªHe HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB
1.7 ªHe Heef jJele&ve kesÀ keÀejCe
1.8 ªefHece Deewj m JeªHe
1.9 meejebMe
1.10 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1.1 1 ueIegllejer³e ÒeMve
1.1 2 oerIeexllejer ÒeMve
1.1 3 meboYe& ûebLe
1.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e nesiee -
ªHe efJe%eeve keÀer efJeefYevve MeeKeeDeeW Deewj cenlJeHetCe& YeeieeW mes DeeHekeÀe Heefj®e³e ÒeeHle nesiee~
ªHe efJe%eeve kesÀ DeLe&, Yeso, Meyo Deewj ªHe ceW Deblej Deewj mebyebOe lelJe kesÀÒekeÀej mes Heefj®e³e
ÒeeHle keÀj HeeSBies~
ªHe HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB SJeb keÀejCe keÀes peeve HeeSB ies~
ªefHece Deewj mebªHe keÀer peevekeÀejer ÒeeHle nesieer~
ªefHec e kesÀ Yeso keÀes peeve HeeSBies ~munotes.in

Page 2

21.1ÒemleeJevee
ªefHece Deewj Jeeke̳eefJe%eeve, YeeªHelelJe, mecyevOelelJe, ªHeieece, ceefPheme keÀnles nw~ Fmeer ÒekeÀej Jeeke̳e meeLe&keÀ MeyoeW keÀe mecetn nw~ Jeeke̳e ner YeeFkeÀeF& nw~ Jeeke̳e kesÀ odJeeje ner mebHetCe& YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle mebYeJe nw~ Dele: Jeeke̳e YeemeJee&efOekeÀ cenlJeHetCe& FkeÀeF& nw~ Jeeke̳e DeLe& keÀer ¢ef<ì mes HetCe& neslee nw~ Hejbleg DeLe& keÀer ¢ef<ì mes Jeeke̳e
keÀer HetCe&lee Yeer keÀce efJeJeeoemHeo veneR nw~ Òee³e: nce DeHeves YeeJeeW keÀes keÀF& Jeeke̳eeW odJeeje J³ekeÌle keÀjles
nQ~ ³eneB Hej YeeJe DeHeves ceW HetCe& nQ Deewj keÀF& Jeeke̳e efceuekeÀj Gmes J³ekeÌle keÀjles nQ~
1.2ªHe efJe%eeve keÀe mJeªHe
ªHe efJe%eeve keÀes DeBûespeer ceW Morphology keÀne peelee nw~ Fmes Òee®eerve keÀeue ceW Heo -
efJe%eeve keÀnles Les~ ³en YeeJew%eeefvekeÀ DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw~ YeeOJeefve³eeB nesleer nw~ SkeÀ ³ee DeveskeÀ OJeefve³eeW mes Meyo leLee SkeÀ ³ee DeveskeÀ Meyo mes Jeeke̳e yeveles nQ~
Jeeke̳e keÀes Yeenesleer nw~
1) ªHeelcekeÀ mebj®evee
2) Jeeke̳eelcekeÀ mebj®evee
ªHe YeekeÀer DeJeOeejCee Hej ner J³eekeÀj Ce keÀer DeJeOeejCee efmLele nw~ MeyoeW keÀer j®evee Deewj YeeÒe³eesie ªHe efJe%eeve kesÀ efJekeÀer DeefOekeÀebMe Yee1.3Meyo Deewj ªHe (Meyo) :
ªHe ³ee Heo ke̳ee nw? ªHe ³ee Heo OJeefve³eeW keÀe Jen meb³eesie nw efpemekeÀe DeLe& efveefM®ele neslee
nw~ Meyo keÀes Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle nesves kesÀ ³eesi³e yevee uesves Hej Gmes ªHe ke Àne peelee nw~ efJe®eej keÀjves Hej
%eele neslee nw efkeÀ HeoeW kesÀ Òel³eskeÀ JeCeeX keÀe keÀesF& DeLe& veneR neslee~ pewmes -`jece' kesÀ j, Dee, ced, De
keÀe keÀesF& Deueie DeLe& veneR nw~
keÀesMe -ûebLeeW ceW efoS ieS Meyo leye lekeÀ meeLe&keÀ veneR nesles, peye lekeÀ GmekeÀe efkeÀmeer Jeeke̳e ceW Òe³eesie
veneR neslee~ kesÀJeue `jece' Deewj `HegmlekeÀ' keÀnves mes keÀesF& DeLe& mHe<ì veneR neslee~ `jece HegmlekeÀ Heæ{lee
nw' ³en SkeÀ Jeeke̳e nw~ Fme Jeeke̳e ceW `jece' HegmlekeÀ Deewj `Heæ{vee' Mey o Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle nesves kesÀ
keÀejCe meeLe&keÀ nw~ Dele: Jeeke̳e keÀes ner Yee

Page 3

3Heblepeefue keÀe Yeer ³ener cele nw~ Jes keÀnles nQ efkeÀ JeemleefJekeÀ melee Jeeke̳e keÀer nw, Heoesb keÀer
veneR~
kegÀí ueesie ªHe ³ee Heo leLee Meyo keÀes SkeÀeLe&keÀ mecePeles nw, Hej Ssmee veneR nw~ meeLe&keÀ cetue
ªHe keÀes Meyo keÀnles nQ~ mebmke=Àle ceW cetue Meyo keÀes Òeke=Àefle ³ee ÒeefleHeeefokeÀ keÀne peelee nw~ keÀesMe ceW
efceueves Jeeues Meyo ÒeefleHeeefo keÀ nesles nQ~
THej keÀne ie³ee nw efkeÀ meeLe&keÀ OJeefve mecetn keÀes Meyo keÀne peelee nw~ Fmes cetue ªHe
mecePevee ®eeefnS~ keÀesF& Yeer Meyo peye lekeÀ Heo veneR yeve peelee leye lekeÀ FmekeÀe Òe³eesie veneR nes
mekeÀlee~
mebmke=Àle ceW keÀne ie³ee nw :
’ve kesÀJeue Òeke=Àefle : Òe³eeskeÌleC³ee,
veeefHe kesÀJeue: Òel³e³e: DeHeo bve Òe³egppeerlee“
-(ceneYee<³e)
DeLee&le ve kesÀJeue Òeke=Àefle ( cetue Meyo, Oeeleg)keÀe Òe³eesie keÀjvee ®eeefnS Deewj ve kesÀJeue Òel³e³e
keÀe DeHeo (Meyo keÀes Heo yeveeS efyevee) keÀe Òe³eesie ve keÀjW~ Fme yeele keÀes ³eeW mecePee³ee pee mekeÀlee nw~
Meyo Heo
cetue Meyo (Òeke=Àefle, ÒeefleHeeefokeÀ ,O e e l e g ) Òeke=Àefle +Òel³e³e†H e o
Fmemes mHe<ì nw efkeÀ Òeke=Àefle Deewj Òel³e³e kesÀ ³eesie mes Heo yevel ee nw Deewj Jeeke̳e ceW oesveesb
efceuekeÀj Òe³egkeÌle nesles nw~ DekesÀues keÀesF& Yeer veneR Deelee~
cenef(ef¬eÀ³ee kesÀ Òel³e³e) ueieles nQ Jes Heo keÀns peeles nQ~ Heo yeveves kesÀ efueS Meyo ceW efJeYeeqkeÌle ³ee ef¬eÀ³ee
Òel³e³e ueieves ®eeefnS~
cenefMeyoeW kesÀ Deble ceW megHe (ef JeYeeqk eÌle Òel³e³e) Deewj efle*d (ef¬eÀ³ee kesÀ Òel³e³e) ueieles nw Jes Heo keÀns peeles nQ~
Heo yeveves kesÀ efueS Meyo ceW efJeYeeqkeÌle ³ee ef¬eÀ³ee Òel³e³e ueieves ® eeefnS~ `meg Hed'Òel³e³eeW keÀes pees[ves mes
meb%ee, meJe&veece, efJeMe sceW `He$e' SkeÀ Meyo nw~ Fme ©He ceW ³en Meyo Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle veneR neslee~ Hejbleg `He$e bHeleefle 'Jeeke̳e ceW
He$e Heo nw~
FmekeÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ Heo yeveve s kesÀ efueS Meyo keÀes Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle nesvee Heæ[lee nw~
efHeÀj ®eens Jen Jeeke̳e SkeÀ Meyo keÀe yevee nes ³ee DeveskeÀ MeyoeW keÀe, ke̳eeWefkeÀ Òel³eskeÀ Jeeke̳e SkeÀ HetCe&
DeefYeJ³eeqkeÌle nw~ Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle neskeÀj Meyo DeveskeÀ M eyoeW mes DeHevee mecyevOe mLeeefHele keÀj ueslee nw~munotes.in

Page 4

4THejefueefKele yeeleeW keÀes mebmke=Àle leLee efn boer kesÀ SkeÀ GoenjCe mes mHe<ì efkeÀ³ee pee mekeÀlee
nw~ pewmes -
’ceemebmke=Àle Yee³ee MegodOe Meyo keÀefnS, Hejbleg ³es ®eejeW Meyo Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle neskeÀj HejmHej mecyevOe nes ieS nw~
FvekeÀe ³en HeejmHeefjkeÀ mecyevOe keÀefleHe³e Òel³e³eeW kesÀ odJeeje mHe<ì ngDee nw~ megHe d, Deced, ef le*d Deewj meg
³es Òel³e³e ¬eÀceMe: ceemJeªHe Je efmLeefle mHe<ì keÀjles nQ~ nefj `keÀlee&' nw~ Jen Ieesæ[e yeeBOeves keÀer ef¬eÀ³ee keÀjlee nw~ Ieesæ[e
yeeBOee peelee nw Deewj Jen cee’jece ves jeJeCe keÀes ceeje“
efnbvoer Yeemes Deewj Dee mecyevOe lelJe nw~
1.4 DeLe& lelJe Deewj mebyeb OelelJe
Jeeke̳e ceW oes lelJe nesles nw DeLe&lelJe Deewj mecyevOelelJe~ oessveeW ceW DeLe&lelJe cegK³e nw~
mecyevOelelJe efJeefYevve DeLe&lelJeeW keÀes peesæ[lee nw~ GvekeÀe HeejmHeefjkeÀ mecyevOe yeleelee nw~ GoenjCe -
’jece ves jeJeCe keÀes yeeCe mes ceeje“~ Fme Jeeke̳e ceW ®eej DeLe&lelJe nQ -jece, jeJeCe, yeeCe Deewj
ceejvee~ Jeeke̳e yeveeves kesÀ efueS Fve ®eejeW ceW mecyevOe lelJe keÀer DeeJeM³ekeÀlee nw~ Dele: ³eneB ®eej
mecyevOe nQ -`ves' yeleelee nw efkeÀ jece yeeCe ceejves Jeeuee nw; Dele: Jen keÀlee& nw; `keÀes' yeleelee nw efkeÀ
yeeCe efpemes ueiee Jen, jeJeCe nw~ `mes' yeleelee nw efkeÀ ceejves keÀe GHekeÀjCe `yeeCe' nw~ `cee jvee'm e s
`ceeje' yevee³ee ie³ee nw~ FmeceW mecyevOelelJe efceue ie³ee nw~ mecyevOelelJe mHe<ì Hen ®eevee peelee nw~
pewmes -ves, keÀes, mes Deewj keÀneR Jen Meyo Iegue -efceue peelee nw~ pewmes `ceeje' ceW~
DeLe&lelJe Deewj mecyevOelelJe keÀes otmejs GoenjCe mes ³eeW mecePee³ee pee mekeÀlee nw~ DeLe&lelJe
Gve lelJeeW keÀes keÀnles nQ, pees ceeveefmek eÀ ÒeefleceeDeeW kesÀ YeeJeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjles nQ~
pewmes -’ieg© ves efMe<³e mes ÒeMve Hetíe~“
Fme Jeeke̳e ceW ieg©, efMe<³e, ÒeMve leLee Hetívee DeLe&lelJe nw~ mecyevOelelJe Gve lelJeeW keÀes
keÀnles nw, pees GkeÌle ÒekeÀej kesÀ J³ekeÌl e YeeJeeW ceW HejmHej mecyeOe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjles nQ~ pewmes -ves,
mes, Dee Deeefo~ kesÀJeue DeLe&lelJe Hetjs YeeJe keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀjles nQ~ Dele: mecyevOelelJeeW keÀer
DeeJeM³ekeÀlee nesleer nw~ `ves' ueieeves mes %eele neslee nw efk eÀ ieg© keÀlee& nw, mes ueieeves mes %eele neslee nw efkeÀ
efMe<³e keÀce& nw, Hetívee (Hetíe) (Dee) mes %eele neslee nw efkeÀ YetlekeÀeue keÀer ef¬eÀ³ee nw~ Fmeer ÒekeÀej
mebmke=Àle keÀe Jeeke̳e ues mekeÀles nw -`Je=#eele Heg+veer leLee mecyevOelelJe nw -Deeled, Deced, ueesì~munotes.in

Page 5

51.5 mecyevOelelJe kesÀ ÒekeÀej :
efJeMJe keÀer mecemle YeeFme ÒekeÀej nw ~
1) Metv³e -mecyevOelelJe :
Fmes Zero element keÀnles nQ~ Metv³e lelJe mes DeefYeÒee³e nw efkeÀ Meyo ³ee Oeeleg DeHeves cetue
ªHe ceW jnles ngS J³eekeÀjefCekeÀ mecyevOeeW keÀes yeleeles nQ~ pewmes -yeeefuekeÀe, ceOeg, meefjled, peieled Deeefo~
³es ÒeL ecee S keÀ Je®eve kesÀ ªHe nQ~ keÀlee& DeLe& yeleeles nw leLee FvekesÀ Devle ceW keÀejkeÀ ef®eÚve veneR
ueieles~ Dele: FvnW Metv³e lelJe keÀnles nQ~ efnvoer ceW Dee%ee DeLe& ceW ef¬eÀ³eeHeo Òee³e: S keÀJe®eve Dee%ee
DeLe& kesÀ ªHe ceW nQ~ let He æ{,l e tD e e , let efueKe Deeefo~ otmejs MeyoeW cesb ³eeW keÀn mekeÀles nw efkeÀ keÀYeer -keÀYeer
MeyoeW ceW mecyevOelelJe veneR peesæ[les~ GvnW p³eeW keÀe l³eeW íesæ[ efo³ee peelee nw~ pewmes -
DeBûespeer ef¬eÀ³ee -I go, yougoef¬eÀ³ee keÀe S keÀJe®eve,yengJe®eve We go ,they go meceeve
³eneB S keÀJe®eve leLee ye ngJe®eve meceeve nQ, Hej DeLe& keÀes osKeles ngS Metv³e mecyevOelelJe nQ~
efnvoer SkeÀJe®eve yengJe®eve
DeO³eeHekeÀ DeO³eeHekeÀ +……….
jepee jepee +………….
Iej Iej +……….
2) Meyo -mLeeve :
mebmeej keÀer mecemle YeeGmekeÀe DeLe& mecePee peelee nw~ pewmes efnvoer keÀe Heo¬eÀce ³ee Meyo¬eÀce nw -keÀlee& -keÀce& -ef¬eÀ³ee ~
efkebÀleg Debûespeer ceW ¬ eÀce nw -keÀlee& -ef¬eÀ³ee -keÀce&~ ³eefo HeoeW ³ee MeyoeW keÀe ¬eÀce yeoue efo³ee peeS lees
DeLe& ceW Deblej Dee peeSiee~ pewmes -
Ram killed Ravana jece ves jeJeCe keÀes ceeje
Ravana killed Rama jeJeCe ves jece keÀes ceeje~
kesÀJeue mLeeve ye oueves mes Hetje DeLe& yeoue ie³ee~ MeyoeW keÀe mLeeve Yeer keÀYeer -keÀYeer
mecyevOelelJe keÀe keÀece keÀjlee nw~ pewmes -
jepe meove -jepee keÀe Iej
meove jepe -IejeW keÀe jepee (De®íe, yeæ[e)
ûeececeuue -ieeBJe keÀe HenueJeeve
M³eece Ieve:-keÀeuee yeeoue Deeefo
mebmke=Àle Deewj efnboer ceW mecemle (meceeme -³egkeÌle) HeoeW ceW MeyoeW keÀe mLeeve mecyevOelelJe keÀe
keÀece keÀjlee nw~ mLeeve -Yeso mes DeLe& ceW, Deblej Dee peelee nw~ Meyo -mLeeve yeoueves mes GHeces³e
GHeceeve yeve peelee nw~ lees keÀYeer GHe ceeve GHeces³e yeve peelee nw~munotes.in

Page 6

6cegKeb keÀceueced FJe megvojced ~(cegKe GHeces³e ,keÀceue GHeceeve)
keÀceueb cegKeced FJe megvojce ~(keÀceue GHeces³e, cegKe GHeceeve)
ogmejs Jeeke̳e ceW ce gKe keÀceue kesÀ meceeve megvoj veneR jne, DeefHele gkeÀceue ner cegKe kesÀ legu³e
megvoj nes ie³ee~
®eerveer Yeepeelee nw Deewj keÀce& keÀlee &~p e w m e s -
Jees le efve -ceQ legcnW ceejlee ntB~ efJe le Jees-let cegPes ceejlee nw~
3) mJelev$e Meyo :
mebmeej ceW keÀefleHe³e Ssmeer Yeeefnvoer ceW Hejmeie& (ves, keÀes, mes, ceW, Hej Deeefo) Fmeer Jeie& ceW Deeles nQ~ FvekeÀe keÀece oes ³ee D eefOekeÀ MeyoeW
keÀe Jeeke̳e ³ee Jeeke̳eebMees mes ³ee Meyo -mecetn mes mecyevOe efoKeevee nw~
DeBûespeer ceW To From, For, of, in, on, at Fmeer Jeie& kesÀ nw~
mebmke=Àle ceW Fefle, Deeefo ,SJeb, leLee, Jee, ke=Àles Fmeer ÞesCeer kesÀ Meyo nQ~
®eerveer YeeÒe³eesie mecyevOelelJe efoKeeves kesÀ efueS neslee nw~ pewmes -
efume † keÀe
³eg † keÀes
lmegbie † mes
efue†H e jD e e e f o
keÀYeer -keÀYeer oes mJele b$e Meyo Yeer mecyevOelelJe keÀe keÀece keÀjles nQ~ pewmes peye ceQ mesJee efveJe=le
nes peeTBiee ,leye efJeosMe peeTBiee~ Fmeer ÒekeÀej ³eefo ... lees ³eÐeefHe... leLeeefHe, p³eeW ...l³eeW, neBueeefkeÀ
... ceiej~
DeBûespeer If…. them, neither…. nor ³esmeYeer Meyo mJeleb$e mecyevOeoMeea nQ~
4) DeebleefjkeÀ HeefjJele&ve :
MeyoeW Deewj OeelegDeeW ceW GvekesÀ Deboj kegÀí HeefjJele&ve keÀj osves mes DeLe& ceW Deblej Dee peelee nw~
³es leerve ÒekeÀej keÀe nw~ keÀ) mJej HeefjJele&ve Ke) J³ebpeve HeefjJele&v eie)mJej -J³ebpeve HeefjJele&ve~
keÀ) mJej HeefjJele&ve :
kesÀJeue mJejeW ceW HeefjJele&ve keÀj osves mes keÀYeer -keÀYeer mecyevOelelJe ÒekeÀì efkeÀ³ee peelee nw~ Fme s
DeHeÞegefle Yeer keÀnles nQ~ pewmes -munotes.in

Page 7

7DeBûespeer Sing Sang Sung
Find Found
Run Ran
pece&ve gehen (peevee) ging(ie³ee)
geben (osvee) gaben (efo³ee)
mebmke=Àle Heg$e Heew$e
kegÀvleer keÀewvles³e
megYeêe meewYeê
efnvoer ceecee ceeceer
®ee®ee ®ee®eer
veevee veeveer
Dejyeer -HeÀejmeer ceW DebleJe&leea mJej -HeefjJele&ve mes DeLe& yeoue peelee nQ -
pewmes -kedÀ le yed (efueKevee) mes efkeÀleeye, keÀeefleye (efueKeves Jeeuee) ,kegÀlegye (HegmlekesÀ)
kedÀledue (ceemee) mes keÀeefleue (cee jves Jeeue e)
efkeÀleele (³egodOe) keÀleerue (pee sc e e j ei e ³ e e )
Ke) J³ebpeve -HeefjJele&ve
J³ebpeve HeefjJele&ve mes Yeer DeLe& yeoue peelee nw~ pewmes -
Yegped(Ye#³e) -Yeesi³e (GHeYeesie ³eesi³e)
Send-Yespevee, Sent -Yespee
ie) mJej -J³ebpeve HeefjJele&ve
mJej Deewj J³ebpeve HeefjJele&ve mes Yeer DeLe& yeoue peelee nw~
5) OJeefve efÜ ªeqkeÌle
DeveskeÀ YeekeÀjleer nw~ mebmke=Àle ceW Oeeleg Deeefo keÀer ef ܪeqkeÌle (oes yeej Heæ{vee) ceW ÒeLece DebMe keÀes DeY³eeme keÀnles
nQ~ mebmke=Àle ceW-efܪeqkeÌle mes DeLe& ceW Deblej nes peelee nw~ pewmes -
¢M³e -osKevee, ooMe& -osKee
Heþ-Heæ{vee, HeHeeþ -Heæ{e
6) Deeiece :
MeyoeW Deewj OeelegDeeW ceW Gvemes Henues, ceO³e, Devle ceW kegÀí mecyevOelelJe pegæ[ peeles nQ~ GvnW
Deeiece keÀnles nQ~ ³es leerve ÒekeÀej kesÀ nQ -1. Deeefo meie&, 2. ceO³e meie&, 3. Deble meie&
7) OJeefve efJeefve³eespeve :
keÀYeer -keÀYeer OJeefve³eeW keÀes IeìekeÀj mecyevOelelJe keÀe keÀece efkeÀ³ee peel ee nw~ ÖeWÀ®e YeeGoenjCe Yee

Page 8

8ñeerefuebie Hegefuuebie
G®®eefjle ªHe efueefKele ªHe G®®eefjle efueefKele
Sul Souls (Heer) Su Soul
Ptit Petite Pti Petit
8) mJejeIeele Deewj ue³e :
mJeejeIeele Deew j ue³e, leeve Yeer mecyevOelelJe keÀe keÀece keÀjles nQ~ Fmemes DeLe& -Yeso nes
peelee nQ~ FmekesÀ efueS mebmke=Àle keÀe `FvêMe$eg 'Meyo Gllece GoenjCe nw~ Fme Meyo keÀe Debeflece JeCe&
`$eg' Goelle nesves Hej De Le& nesiee Fvê keÀe Me$eg (Je=$e ),Deeefo JeCe& `F 'H e jG o e l l e nesiee lees DeLe&
nesiee -Fvê nw Me$eg (veeMekeÀ) efpemekeÀe, Jen~
1.6 ©He-HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB :
ceveg<³e ncesMee mejuelee Deewj menpelee keÀe Hegpeejer jne nw~ peye YeeDeHeJeeo ªHe ceW Hee³e s peeves Jeeues DeveskeÀ DeveskeÀ ªHe ceefmleGvekesÀ ©HeeW keÀe SkeÀerkeÀjCe ³ee mejueerkeÀjCe keÀjles nQ~ ªHe HeefjJele&ve kesÀ keÀejCeeW kesÀ HeÀuemJeªHe
MeyoeW ceW DeveskeÀ ÒekeÀej keÀe efJekeÀej Dee peelee nw~ ³en ªHe efJekeÀej cegK³e ªHe mes efvecve efoMeeDeeW ceW
neslee nw -YeesueeveeLe efleJeejer kesÀ Devegmeej ©He HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Fme ÒekeÀej nw -
1) Hegjeves mecyevOelelJe keÀe ueesHe leLee veS keÀe Òe³eesie :
OJeefve HeefjJele&ve mes Òee³ e: Hegjeves mecyevOelelJe peye uegHle nes peeles nQ lees DeLe& keÀer mHe<ìlee kesÀ
efueS veS mecyevOelelJe peesæ[s peeves ueieles nQ Deewj Fme ÒekeÀej HeefjJeefle&le ªHe Òe³eesie ceW Deeves ueieles nQ~
mebmke=Àle jece:, jece, jecem³e, jeces Deeefo kesÀ mLe eve Hej Deepe jece ves jece keÀes, jece keÀe, jece ceW Deeefo
keÀe Òe³eesie Fmeer keÀe GoenjCe nw~
2) mee¢M³e kesÀ keÀejCe veS ªHeeW keÀe Deeieceve :
efnvoer ceW yeesue®eeue ceW `®eefueS 'Deeefo kesÀ mee¢M³e Hej `efkeÀ³ee 'keÀer peien `keÀje'`keÀerefpe S'
keÀer peien `keÀefjS 'keÀe Òe³eesie neslee nw~ ³ener efmLeefle mebmke=Àle ceW Yeer osKeer pee mekeÀleer nw~ mebmke=Àle
`Deûes'nesvee ®eeefnS Lee, efkeÀvleg Òee ke=Àle ceW`Deefiie mme'efceuelee nw~ Fmemes mHe<ì nw efkeÀ DekeÀejevle
MeyoeW keÀe Òel³e³e `mme'mee¢M³e kesÀ keÀejCe Dee ie³ee nw~
3) DeefleefjkeÌle Òel³e³eeW keÀe Òe³eesie :
FmeceW SkeÀ Òel³e³e kesÀ jnles ngS otmejs DeefleefjkeÌle Òel³e³e keÀe Òe³eesie efceuelee nw~ pewmes -
peJeenjele -peJeenjleeW~ ³eneB ye .Je.keÀe Òel³e ³e`Deele 'jnles ngS Yeer `Dees'keÀeDeefleefjkeÌle Òe³eesie
ngDee nw~ Ssmes ner pesJejeleeW, keÀeiepeeleeW ceW Yeer DeefleefjkeÌle Òel³e³e keÀe Òe³eesie nw~ DeveskeÀeW ceW `Dees'
DeefleefjkeÌle Òel³e³e nw~
4) DeefleefjkeÌle Meyo Òe³eesie :
meJe&Þes<þ, meJeexÊece ceW D eefleefjkeÌle MeyoeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee ie³ee nw~ `meJe&'Meyo ceW ner
GmekeÀe DeLe& efv eefnle nw~ ³eneB Þes<þ leLee Glle ce DeefleefjkeÌle MeyoeW keÀer DeeJeM³ekeÀlee veneR nw~munotes.in

Page 9

95) ieuele Òel³e³e keÀe Òe³eesie :
`Fbefê³eW 'Meyo kesÀ mLeeve Hej `Fbefê³eeB'ªHe FmekeÀe GÊece GoenjCe nw~ `Fbêer'Meyo keÀe
Òe³eesie uegHle nes ie³ee Deewj otmejer Deesj Fbefê³eeW keÀe Dele: Fbefê³e -Fbefê³eeB keÀes mecye× ceeve efue³ee ie³ee~
6) ve³ee Òel³e³e :
Henues ÒeYeeJeMeeueer Meyo ®euelee Lee uesefkeÀve Deepe Òe YeeJeMeeueer kesÀ mLeeve Hej ÒeYeeJeer ®eue
Heæ[e~
7) DeeOee ve³ee DeeOee Hegjevee Òel³e³e :
`íþe'kesÀ mLeeve Hej `íþJeeB 'ceW`í'cetue Meyo nw, `íþe'keÀe Hegjevee Òel³e³e nw `í'leLee
Jee, Hee®eJeeB, DeeþJeeB, meeleJeeB Deeefo kesÀ mee¢M³e Hej Dee³e ev e ³ e eÒ e l ³ e ³ en w ~
8) cetue ceW HeefjJele&ve :
Fmemes Yeer ªHe HeefjJele&ve neslee nw~ `cegPekeÀes 'kesÀ mLeeve Hej `cesjs keÀes 'DeLeJee `legPekeÀes 'kesÀ
mLeeve Hej `lesjs keÀes 'ceW Òel³e³e Jener nw, kesÀJeue cetue yeoue ie³ee nw~
9) cetue Deewj Òe l³e³e oesveeW ceW HeefjJele&ve :
Ssmee keÀce neslee nw~ Debûespeer ceW gokeÀe YetlekeÀeue wentFmeer ÒekeÀej keÀe nw~
1.7 ªHe -HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe :
OJeefve³eeW ceW HeefjJele&ve kesÀ meceeve ªHeeW ³ee HeoeW ceW Yeer HeefjJele&ve neslee jnlee n w~ OJeefve -
HeefjJele&ve keÀe mecyevOe efkeÀmeer YeeÒeYeeefJele keÀjlee nw~ efpeveceW Jen OJeefve nesleer nw~ ªHe -HeefjJele&ve keÀe #es$e DeHes#eeke=Àle meerefcele nw~ Jen
efkeÀmeer SkeÀ Heo ³ee Meyo kesÀ ªHe keÀes ner ÒeYeeefJele keÀjlee nw~ ªHe -HeefjJele&ve kesÀ efvecveefueefKele keÀejCe
nes mekeÀles nQ~
1) efve³eceve : YeekesÀefueS ef¬eÀ³ee kesÀ Deble ceW Dee ueiee efo³ee peelee nw, ceej -ceeje®eue -®euee, yewþ -yewþe Deeefo~ Hej
kegÀí DeHeJeeo Ye er nesles nQ~ efve³eefcele ªHeeW keÀes ³eeo jKevee Deemeeve neslee nw Hej DeHeJeeoeW keÀes ³eeo
jKevee keÀefþve nw~ GvekesÀ mLeeve Hej efve³eefcele ªHeeW keÀe Òe³eesie keÀjves ueielee nw, efpememes ªHe
HeefjJele&ve nes peelee nw~ peeves -Devepeeves Deefve³eefcele ªHeeW kesÀ yeoues efve³eefcele ªHeeW keÀe Òe³eesie keÀjvee
®eenlee nw~ pewmes -efnvoer ceW Hegjeves ceevekeÀ ªHe `nefpeS 'leLee `keÀerefpeS 'nQ efkeÀvleg ³es DeHeJeeo efve³ece
efJejesOeer nQ~ meeceev³e efve³ece Oeeleg ceW `FS'peesæ[keÀj ªHe yeveeves keÀe nw~ pewmes -DeeFS, ®eefueS,
keÀefjS, yewefþS Deeefo~ `cej'keÀe`ceje',`®eue'keÀe`®euee ',`yewþ'keÀe`yewþe'efve³eef cele ªHe nw Hej
`keÀj'keÀe`efkeÀ³ee 'DeHeJeeo nw~ HeefjCeecele: yengle mes ueesie FmekeÀe efve³eceve keÀj `keÀj' kesÀ `keÀje' keÀe
Òe³eesie keÀjles nQ~ Fmeer ÒekeÀej Henues Keejer leepee, Ye ejer ceevekeÀ efnvoer kesÀ DeHeefjJele&veer³e efJeMesHejbleg Dev³e F& keÀejevle (yeæ[er, De®íer, ceerþer) Deeefo efJeMesDeeOeej Hej kegÀí ueesie FvekeÀe Yeer ªHe yeoue osles nQ, Keeje Heeveer (nesvee ®eeefnS Keejer Heeveer), leepeemunotes.in

Page 10

10Keyej (nesvee ®eeefnS, leep eer Keyej) Yeeje yeove (nesvee ®eeefnS Yeejer yeove) ³en efve³eceve meen®e³e& kesÀ
keÀejCe neslee nw~
2) mHe<ìlee : Òel³eskeÀ J³eeqkeÌle ®eenlee nw efkeÀ otmeje J³eeqkeÌle GmekeÀer yeele keÀes þerkeÀ lejn mes mecePes,
GmekeÀer yeele Fleveer mHe<ì nes efke À otmejs keÀes mecePeves ceW keÀefþveeF& ve nes~ Dele: peye GmekeÀer mecePe ceW
Deelee nw efkeÀ Hegjeves ©HeeW kesÀ keÀejCe GmekeÀer yeele DemHe<ì nes ieF& nw, ³ee nes mekeÀleer nw, lees Jen GmekesÀ
mLeeve Hej ve³es ªHe yevee oslee nw~ Ssmes ve³es ªHe Hegj eves ªHeeW keÀer DeHes#ee DeefOekeÀ mHe<ì nesles nw~ Henues
efnvoer ceW Dejyeer -HeÀejmeer kesÀ ªHe yenglee³ele ceW ®eueles Les, Deepe GvekeÀe Òe®eueve keÀce nes ie³ee nw~
Henues `oj-nkeÀerkeÀle '`oj-Demmeue 'ªHe ®eueles Les~ Deepe ³es ªHe DemHe<ì nes peev es kesÀ keÀejCe
Deye ve³es ªHe ®eue Heæ[s nw -`oj nkeÀerkeÀle ceW', `ojmeue ceW'~ mebmke=Àle ceW `Þes<þ' keÀe DeLe& Lee meyemes
De®íe, Hejbleg mebmke=Àle J³eekeÀjCe keÀer peevekeÀejer ve osves mes Þes<þ Meyo DemHe<ì nes ie³ee Deewj GmekesÀ
mLeeve Hej ve³e s ªHe Òe³egkeÌle nQ~ -meJe&Þes<þ, Þes<þlece~ Fmeer ÒekeÀej `nce', `legce', `Jes', ³escetuele:
yengJe®eve nw, efkeÀvleg Deepe FvekeÀe Deeoj kesÀ efueS S keÀJe®eve ceW Òe³eesie nesves ueiee nw~ Fme ÒekeÀej
DemHe<ìlee keÀe mebkeÀì Dee ie³ee~ `nce Dee jns n Q', `legce Dee peeDees', `Jes ieS', `³es Dee³es 'pewmes Òe³eesieeW
keÀes S.Je. ceevee peeS, ³ee ye.Je. ~Fmemes ígìkeÀeje Heeves nsleg ye.Je. kesÀ ve³es ªHe Òe³egkeÌle nesves ueies nw~
nce ueeskeÀ, legce ueesie, ³es ueesie Deeefo~
3) De%eeve : De%eeve kesÀ keÀejCe ªHe -HeefjJele&ve neslee nw~ De%eeve kesÀ keÀejCe DemHe<ìlee nw~ peye
Yee`yesHeÀpetue', Hetp³e keÀer peien `Hetp³eveer³e', `HeeefC[l³e' keÀ er peien `Heebef[l³elee', `DeefYe %e' keÀer peien,
`efYe%e' keÀe Òe³eesie Ssmes ner GoenjCe nQ~ Fme ÒekeÀej kesÀ ªHe DeHeefjJele&ve kesÀ cetue ceW De%eevelee efoKee³eer
osleer nw~
4) yeue : yeue osves kesÀ Òe³eeme ceW Yee`Keeefueme 'keÀer peien `efveKeeefueme', `KeekeÀj' keÀer peekeÀj `KeekeÀj' kesÀ yeue kesÀ keÀejCe ner ®eue Heæ[s
nQ~
5) veJeervelee : meeefnl³ekeÀej keÀYeer -keÀYeer veJeervelee uee veskesÀ efueS ³ee DeHeveer ce ewefuekeÀlee efoKeeves kesÀ
efueS ve³es ªHe yevee uesles nQ~ `ÒeYeeJeMeeueer kesÀ mLeeve Hej `ÒeYeeJeer' keÀe Òe³eesie Fmeer ÒekeÀej nw~'
`mJeerkeÀej efkeÀ³ee' kesÀ mLeeve Hej `mJeerkeÀeje', `efHeÀuce yevee³ee' kesÀ mLeeve Hej `efHeÀucee³ee',
`nefLe³ee ³ee',` u e efle³ee³ee', `pegefle³ee³ee' `IeefkeÀ³ee³ee 'Ssmes ner ªHe nw~
6) Deeiece : efpeme ÒekeÀej Deeiece mes OJeefve ceW HeefjJele&ve neslee nw Jewmes ner Deeiece kesÀ ©He HeefjJele&ve nes
peelee nw~ keÀYeer keÀesF& Meyo Dee peelee nw Deewj Henues ªHe keÀ es yeoue oslee nw~ pewmes `veewkeÀj ®eekeÀj' ceW
`®eekeÀj' Deeiece nw~ `Meeoer y³een' ceW y³een keÀe Deeiece ngDee nQ~
7) ueesHe : Deeiece keÀer lejn ueesHe mes Yeer ªHeeW ceW HeefjJele&ve nes peelee nw~ megefJeOee kesÀ efueS uecyes
Òe³eesieeW kesÀ mLeeve Hej íesìs Òe³eesie ®eue Heæ[les nQ~ pewmes -`jece®eefjle -ceeveme' keÀer peien kesÀJeue
`ceeveme' ³ee `ceneYeejle' kesÀ mLeeve Hej kesÀJeue `Yeejle'~munotes.in

Page 11

118) OJeefve -HeefjJele&ve : OJeefve HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe Yeer ªHeeW ceW HeefjJele&ve nes peelee n w~ mebmke=Àle
OJeefve -HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe peye efJeYeeqkeÌle³eeB HeefjJeefle&le nesles -nesles uegHle nes peeleer nQ lees GvekesÀ mLeeve
Hej veF& YeeefGoen jCe kesÀ efueS mebmke=Àle kesÀ keÀejkeÀer³e ªHeeW kesÀ meeLe ³ener ngDee~ Oeerj, Oeerjs efJeYeeqkeÌle³eeW uegHle nes
ieF& nQ~ Fmeer keÀejCe Hejmeie& -³egkeÌle ve³es ªHe Òe³eesie ceW Dee ie³es nQ~ pewmes -`jece' kesÀ mLeeve Hej `jece
ves', `jecem³e' kesÀ mL eeve Hej `jece keÀe', `jececed' kesÀ mLeeve Hej `jece keÀes', `jeces³e' kesÀ mLeeve Hej
`jece mes' Deeefo ve³es ªHe Fmeer kesÀ HeefjCeece mJeªHe nw~
1.8ªefHece Deewj mebªHe :
ªefHece keÀes ªHeûeece Deewj Heoûeece Yeer keÀnles nQ~ efpeme ÒekeÀej mJeve -Òeef¬eÀ³ee keÀer DeeOeejYetle
FkeÀeF& mJeefvece nw, Gmeer ÒekeÀej ªHe Òeef¬eÀ³ee keÀer DeeOeejYetle FkeÀeF& ªefHece nw~
ªefHece keÀer HeefjYeeefkeÀ³ee nw~ kegÀí ÒecegKe efJeodJeeveeW keÀer HeefjYee1) [e@. Go³e veeje³eCe ves ªefHece keÀer HeefjYeeHeefjHetjkeÀ efJelejCe ³ee cegkeÌle efJelejCe ceW Dee³es ngS menHeoeW (mebK³ee) keÀe mecetn nw~'
2) [e@. mej³etÒemeeo kesÀ Devegmeej, `ªHe YeeDeLeJee DeveskeÀ OJeefve³eeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~'
3) [e@. YeesueeveeLe kesÀ celeevegmeej, `Yee4) [e@. peieosJe ves efueKee nw, `ªHe DeLe& mes mebefÍue<ì YeenQ~'
5)yueekeÀ kesÀ Devegmeej, `keÀesF& Yeer Yeeef³ee v³etvelece DeLe&cegkeÌle (meeLe&keÀ) ªHe ceW KeefC[le ve efkeÀ³ee pee mekesÀ, ªefHece neslee nw~'
ªefHece keÀe mJeªHe:
ªefHece kesÀ mJeªHe keÀes GmekeÀer DeLe& -YesokeÀ mebj®evee kesÀ DeeOeej Hej efveOee&efjle keÀj mekeÀles
nw~ Òel³ eskeÀ YeeefYeVe Yee³ee Heo Hej efJe®eej efk eÀ³ee peeS lees FmeceW efvecveefueefKele ueIeglece DeLe&Jeeve FkeÀeF³ee B¢ef<ìiees®ej nesleer
nw~
1) Heæ{ (Oeeleg -©efHece)
2) Jee (ÒesjCeeLe&keÀ ªefHece)
3) TB (GÊece Heg©4) ie (YeefJe<³ele keÀeuemet®ekeÀ ªefHece)
5) Dee ( Hegefuuebie met®ekeÀ ªefHece)munotes.in

Page 12

12mebªHe :
efkeÀmeer ªefHece keÀe Jen OJev³eelcekeÀ efJeYeso pees efkeÀmeer HeefjJesMe efJeMes`mebªHe' keÀnueelee nw~ DeLee&le Jen ªefHece keÀe ner SkeÀ otmeje ªHe neslee nw, efpemeceW OJeefve³ee BLeesæ[er -
yengle Deueie nes peeleer nQ Deewj Gme ÒekeÀej yeves ngS OJeefve mecetn keÀe Òe³eesie efkeÀmeer HeefjefmLeefle efJeMesefkeÀ³ee peelee nw~
GoenjCe kesÀ efueS efvecveefueefKele Meyo -³egice keÀes osKee pee mekeÀlee nw -
ueæ[keÀe, ueæ[ke À
ye®®ee, ye®e
Ieesæ[e, Iegæ[
Fve Meyo -³egiceeW ceW osKee pee mekeÀlee nw efkeÀ Henues GoenjCe ceW `ueæ[keÀe' Meyo ªefHece nw,
FmekesÀ otmejs ªHe `ueæ[keÀ' keÀe Òe³eesie leye neslee nw peye GmekesÀ Jeeo `Heve' Òel³e³e Deelee nw~ Fme met$e
ªHe ceW nc e Fme ÒekeÀej efoKee mekeÀles nQ -
ueæ[keÀe +Heve † ueæ[keÀHeve
DeLee&le -ueæ[keÀe Meyo Heve Òel³e³e kesÀ meeLe pegæ[les mece³e ³en `ueæ[keÀ' ceW yeoue ie³ee~
Fmeer ÒekeÀej `ye®®ee' Meyo Yeer `Heve' kesÀ meeLe pegæ[les mece³e `ye®e' ceW yeoue peelee nw-
ye®®ee +Heve † ye®eHeve
`Ieesæ[e' Meyo keÀes peye `oewæ[' kesÀ meeLe peesæ[e peelee nw lees Jen `Iegæ[' ceW yeoue peelee nw~
Dele: ³es meYeer Meyo ³egice DeeHeme ceW `ªefHece' Deewj `mebªHe' nw~
Dele: Fmes Fme ÒekeÀej efoKee mekeÀles nQ -
ªefHece mebªHe
ueæ[keÀe (ueæ[keÀe, ueæ[keÀ)
ye®®ee (ye®®ee, ye®e)
Ieesæ[e (Ieesæ[e~ Iegæ[)
³eneB O³eeve osves Jeeueer yeele nQ efkeÀ `ªefHece' Yeer `mebªHe' kesÀ Debleie&le SkeÀ Debie neslee nw~
1.9meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve me s ªHe efJe%eeve keÀe mJeªHe, DeLe&lelJe Deewj mebyebOe lelJe,
GmekesÀ ÒekeÀej, ªHe HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB SJeb GmekesÀ keÀejCe, ªefHece Deewj mJeªHe Deeefo keÀes peevee
nQ~ FmekesÀ meeLe ner ªHe efJe%eeve keÀes ke̳ee keÀne peelee nw FmekeÀeR Yeer pee vekeÀejer ÒeeHle ngF& nw~munotes.in

Page 13

131.10 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1) ªHe efJe%eeve keÀes Debûespeer ceW ke̳ee keÀnles nw?
2) ªefHece keÀe otmeje veece ke̳ee nw?
3) ’Yee4) mebyebOe lelJe ceW DeebleefjkeÀ HeefjJele&ve kesÀ efkeÀleves ÒekeÀej nw?
5) DeLe&lelJe efkeÀmes keÀnles nw?
1.1 1ueIegllejer³e ÒeMve
1) ªHe efJe%eeve kesÀ mJeªHe keÀes mHe<ì keÀerefpeS?
2) ªHe efJe%eeve kesÀ meboYe& ceW DeLe&lelJe Deewj mebyebO e lelJe Hej ÒekeÀeMe [eefueS?
3) ©efHece Deewj mebªHe keÀes mHe<ì keÀjs?
1.1 2oerIeexllejer ÒeMve
1) ªHe efJe%eeve ceW ªHe HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Deewj keÀejCeeW keÀes mHe<ì keÀerefpeS?
2) ªHe efJe%eeve ceW DeLe& lelJe Deewj mebyebOe lelJe keÀer ®e® ee& keÀjles ngS GmekesÀ ÒekeÀejeW Hej efJemleej mes
ÒekeÀeMe [eefueS~
1.1 3meboYe& ûebLe
1.Yee2.Yee3.Yee4.efnboer Yee5.efnboer Yeemunotes.in

Page 14

142
Jeeke̳e efJe%eeve
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
2.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
2.1 ÒemleeJevee
2.2 Jeeke̳e efJe%eeve
2.2.1 Jeeke̳e efJe%eeve keÀe mJeªHe
2.2.2 Jeeke̳e efJe%eeve keÀer HeefjYee2.2.3 DeefYeefnleevJe³eJeeo Deewj DeefvJeleeefYeOeeveJeeo
2.2.4 Jeeke̳e HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB
2.2.5 Jeeke̳e HeefjJele&ve kesÀ k eÀejCe
2.3 meejebMe
2.4 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
2.5 ueIegllejer³e ÒeMve
2.6 oerIeexllejer ÒeMve
2.7 meboYe& ûebLe
2.0FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle DeO³ee³e kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo íe$eeW keÀe efvecveefueefKele cegodoeW mes Heefj®e³e nesiee -
Jeeke̳e efJe%eeve kesÀ mJeªHe mes Heefjef®ele nes mekeWÀies~
Jeeke̳e efJe%eeve keÀer efJeefJeOe efJeodJeeveeW Üeje oer ieF& HeefjYeeDeefYeefnleevJe³eJeeo Deewj DeefvJeleeefYeOeeveJeeo mes DeJeiele nes mekeWÀies~
Jeeke̳e HeefjJele&v e keÀer efoMeeSB keÀes peeve HeeSBies~
Jeeke̳e HeefjJele&ve kesÀ keÀejCeeW mes DeJeiele nes HeeSBies~
2.1ÒemleeJevee
Heo efJe%eeve leLee ªHe efJe%eeve keÀe DeO³e³eve keÀjves kesÀ HeM®eele Jeeke̳e efJe%eeve keÀe DeO³e³eve
keÀjles ngS Yee

Page 15

15Deewj Jeeke̳e efJe%eeve ceW efmeHe&À ³ener Deblej nw efkeÀ Heo -efJe%eeve ceW HeoeW keÀer j®evee keÀe efJeJes®eve efkeÀ³ee
peelee nw~ Hejbleg Jeeke̳e efJe%eev e ceW HetJeexkeÌle efJeefOe mes yeves ntS HeoeW keÀe keÀneB, efkeÀme ÒekeÀej mes Òe³eesie
neslee nw, HeoeW keÀes efkeÀme ÒekeÀej jKevee ³ee mepeevee ®eeefnS, GvekeÀes efJeefYevve ÒekeÀej mes jKeves mes DeLe&
ceW ke̳ee Deblej neslee nw Deeefo keÀe efJeJes® eve Jeeke̳e efJe%eeve ceW neslee nw~
2.2Jeeke̳e efJe%eeve : HeefjYeeJeeke̳e HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Deewj keÀejCe
2.2.1Jeeke̳e efJe%eeve keÀe mJeªHe :
Jeeke̳e efJe%eeve ceW Yeenw~ Jeeke̳e -efJe%eeve kesÀ Debleie&le Jeeke̳e keÀe mJeªHe, Jeeke̳e keÀer HeefjYeeDeefveJee³e& lelJe, Jeeke̳e ceW Heæ{ves keÀe ef Jev³eeme, Jeeke̳eeW kesÀ ÒekeÀej, Jeeke̳e, efJeYeepeve, Jeeke̳e kesÀ
efvekeÀìmLe DeJe³eJe ,Jeeke̳e ceW HeefjJele&ve, HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB SJeb keÀejCe Deeefo keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee
peelee nw~
2.2.2Jeeke̳e keÀer HeefjYeeJeeke̳e keÀe s DeveskeÀ HeeM®eel³e leLee Yeejleer³e efJeodJeeveeW ves HeefjYeeefnw~ GveceW mes kegÀí HeefjYee1) Helebpeefue kesÀ Devegmeej -’keÀejkeÀ, DeJ³e³e efJeMesÒe³eesie“ ³ee ’cee$e ef¬eÀ³eeHeo kesÀ Òe³eesie“ keÀes ³ee keÀYeer -keÀYeer ef¬eÀ³eeHeojefnle SkeÀcee$e leHe&Cece ³ee
efHeC[erpe pewmes meb%eeHeo keÀes Yeer Jeeke̳e ceeveles nQ~
2) [e@. DebyeeÒemeeo megceve -’Jeeke̳e YeeOJeefvece³eer meeLe&keÀ DeefYeJ³eeqkeÌle nw~ “Fme OJeefvece³eer meeLe&keÀ DeefYeJ³eeqkeÌle ceW Meyo -mecetn Yeer nes
mekeÀlee nw Deewj SkeÀ Meyo Yeer~
3) [e@. osJeWêveeLe Mecee& kesÀ Devegmeej -’Yee4) yeêerveeLe keÀHetj kesÀ Devegmeej -’Jeeke̳e YeeieF& nes ~“
5) jece®ebê Jecee& kesÀ Devegmeej, ’efpeme Heo ³ee HeoeW kesÀ mecetn mes Hetjer yeele mecePe ceW Dee peeS ³ee
efpemeceW k eÀesF& efJe®eej ÒekeÀì neslee nes , Gmes Jeeke̳e keÀnles nQ~“
6) keÀecelee Òemeeo kesÀ Devegmeej -’SkeÀ HetCe& efJe®eej J³ekeÌle keÀjves Jeeuee Meyo -mecetn Jeeke̳e
keÀnueelee nw~“munotes.in

Page 16

167) ³etjesH e ceW Henueer Meleeyoer ceW ef[efve³eesefme³eme ÒeskeÌme ves Jeeke̳e keÀes HeefjYeeef’HetCe& DeLe& keÀer Òeleerefle keÀjeves Jeeuee Meyo -mecetn Jeeke̳e nw~“ Hejbleg Jeeke̳e keÀer ³en HeefjYeeHej veneR nw~ Fme HeefjYee1) ’Jeeke̳e, MeyoeW keÀe mecetn nw“ leLee
2) ’Jeeke̳e HetCe& DeLe& keÀer Òeleerefle keÀjelee nw“
3) efJe®eej keÀjves Hej Jeeke̳e keÀer Fve oesvees befJeMeske̳eeWefkeÀ ve lees ’Jeeke̳e, MeyoeW keÀe mecetn “nw Deewj ve ner ’Jeeke̳e HetCe& DeLe& keÀer Òeleerefle keÀjlee nw~ “
8) meeceev³ele: Jeeke̳e keÀer HeefjYeeFkeÀeF& nw efpemeceW SkeÀ ³ee DeefOekeÀ Meyo (Heo) nesles nw leLee pees DeLe& keÀer ¢ef<ì mes HetCe& nes ³ee DeHetCe&,
J³eekeÀjefCekeÀ ¢ef<ì mes DeHeves efJeefMe<ì meboYe& ceW DeJeM³e HetCe& nesleer nw, meeLe ner GmekesÀ Òel³e#e ³ee
Hejes#e ªHe mes keÀce mes keÀce SkeÀ meceeefHekeÀe ef¬eÀ³ee DeJeM³e nesleer nw~“
2.2.3DeefYeefnleevJe³eJeeo Deewj DeefvJeleeefYeOeeveJeeo :
Heo Deewj Jeeke̳e kesÀ me boYe& ceW efJeodJeeve DeHeveer ¢ef<ì mes efJe®eej keÀjles nQ~ Fme Hej efJe®eej
keÀjvesJeeueeW ceW ÒecegKe oes De e®ee³e& nQ~ GveceW mes SkeÀ Heo keÀes cenlJe oslee nw lees otmeje Heo Jeeke̳e keÀes~
Fme lejn Heo Deewj Jeeke̳e kesÀ meeHes#e cenlJe Hej oes efJeefYevve ce le efoKeeF& osles nw~ ceerceebmekeÀes ves Heo
Deewj Jeeke̳e kesÀ mebyebOe ceW oes efme×eble efoS n w~
DeefYeefnleevJe³eJeeo :
DeefYeefnleevJe³eJeeo kesÀ ÒeJe&lekeÀ Dee®ee³e& kegÀceeefjue Yeìdì nQ~ DeefYeefnleevJe³eJeeo keÀer
HeefjYee’DeefYeefnleevee bHeoeLee&veece DevJe³e:“
DeefYeefnleevJe³eJeeoe r HeoeW keÀes cenlJe osles nQ GvekeÀe cele nQ efkeÀ HeoeW kesÀ ³eesie mes Jeeke̳e yev elee
nw~ Heo DeHeves DeLe& keÀes keÀnles nQ Deewj GvekeÀe Jeeke̳e mes DevJe³e nes peelee nw~ Fme DevJe³e ceW SkeÀ
efJeefMe<ì ÒekeÀej keÀe Jeeke̳eeLe& efvekeÀuelee nw~ F me efme×eble ceW HeoeW keÀes cenlJe osves kesÀ keÀejCe Fmes
HeodJeeo Yeer keÀn mekeÀles nQ~ Fme Jeeo ceW HeoeW keÀe cenlJe nw Deewj Heomecetn ner Jeeke̳e nw~ Heo kesÀ
DeefleefjkeÌle Jeeke̳e keÀe keÀesF& cenlJe veneR nw Ssmee FvekeÀe keÀnvee nw~ Fme Jeeo kesÀ Devegm eej Heo keÀer ner
meeLe&keÀ meÊe e nw Deewj Jeeke̳e HeoeW keÀe peesæ[e ngDee ©He nw~
DeefvJeleeefYeOeeveJeeo :
Fme Jeeo kesÀ ÒeJele&keÀ Dee®ee³e& kegÀceeefjue Yeìdì kesÀ efMe<³e Dee®ee³e& ÒeYeekeÀj ieg© nQ~ Dee®ee³e&
ÒeYeekeÀj ieg© ³eesi³elee ceW DeHeves ieg© mes Yeer yeæ[s Les~ Fmeer keÀejCe DeHeves ieg© keÀe Yeer ieg© nes peeves kesÀ
keÀejCe ieg© keÀnuee³es peeves ueies~ FvekeÀe cele DeefvJeleeefYeOeeveJeeo keÀne peelee nw~ FmekeÀe DeLe& nw -
’DeefvJeleevee bHeoeLee&veece d DeefYeOeeveced~ “Jeeke̳e ceW HeoeW kesÀ DeLe& meceefvJele ªHe mes efJeod³eceeve jnles nQ~
Jeeke̳e keÀes lees[ves mes Deueie -Deueie HeoeW keÀe DeLe& %eele neslee nw~ Jeeke̳e mes HeoeW keÀes Deueie keÀjves keÀer
Òeef¬eÀ³ee keÀes `DeHees×ej' (Analysis) keÀnles nQ~ Fme Jeeo ceW Jeeke̳e keÀes cenlJe efo³ee peelee nw~ Dele:
Fmes `Jeeke̳eJeeo' Yeer keÀn mekeÀles nQ~ Fme Jeeo kesÀ Devegmeej HeoeW keÀer mJeleb$e mellee veneR nw~ Heo Jeeke̳e
kesÀ DeJe³eJe nw Deewj Jeeke̳e efJeMues

Page 17

17Fme c ele kesÀ Devegmeej Jeeke̳e ner YeeJeeke̳e ceW meeLe&keÀ FkeÀeF& ceeveles nQ~
2.2.4Jeeke̳e -HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB :
Òel³eskeÀ YeeefJekeÀeme keÀjleer nw lees GmeceW HeefjJele&ve nesvee mJeeYeeefJekeÀ nw~ Yeeieþve Deewj Òe³eesie ceW Yeer HeefjJele&ve neslee nw~
efnboer ceW Heo¬eÀce efveefM®ele nw -keÀlee& -keÀce& -ef¬eÀ³ee~ jcesMe mketÀue peelee nw, kesÀ mLeeve Hej
mketÀue jcesMe peelee nw, veneR keÀn mekeÀles~
Jeeke̳e HeefjJele&ve keÀer ÒecegKe efoMeeSB efvecveevegmeej nw~
1) Heo¬eÀce ceW HeefjJele&ve :
Heo¬eÀce ceW HeefjJe le&ve mes Jeeke̳e -j®evee ÒeYeeefJele nesleer jnleer nw~ Heo¬eÀce efveefM®ele nesles ngS
Yeer efJeYeeqkeÌle -ueesHe, ve³es Òe³eesie keÀer ÒeJe=efÊe kesÀ keÀejCe Heo¬eÀce HeefjJeefle&le neslee jnlee nw~ efnvoer YeeceW veJeervelee kesÀ efueS Heo¬eÀce ceW kegÀí ve³es He efjJele&ve efoKee³eer os jns nQ~
Henue s-`cee$e' keÀe Òe³eesie mebye OoMeyo kesÀ yeeo neslee Lee~ Hejbleg Deye GmekeÀe Òe³eesie Henues nes jne nw~
pewmes -ceeveJe cee$e, ÒeeefCecee$e, Deeoceer keÀeue
2) Je®eve ceW HeefjJele&ve :
Yeepeeles nQ~ mebmke=Àle Yeemebmke=Àle kesÀ efÜJe ®eve keÀe efnvoer ceW ueesHe nes ie³ee nw~ mebmke=Àle YeekeÀejkeÀer³e ªHe Les Deewj GmekesÀ meeLe ef¬eÀ³ee kesÀ efÜJe®eve kesÀ ©He ceW Òe³egkeÌle nesles Les~ efnvoer ceW efÜJe®eve
keÀe ueesHe nes ie³ee lees `oes'keÀer m ebK³ee `yengJe®eve' keÀejkeÀer³e ©He ceW ueieeleej efÜJe®eve keÀe YeeJe J³ekeÌle
efkeÀ³ee peeves ueiee~ pewmes
mebmke=Àle efnvoer
leew Jes oes
yeeuekeÀew oes yeeuekeÀ
Hegjeveer efnvoer ceW DeeojeLe& yengJe®eve veneR Lee, DeLee&le Deeoj kesÀ efueS Yeer SkeÀJe®eve keÀer
ef¬eÀ³ee leLee SkeÀJe®eve kesÀ efJeMesyengJe®eve keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee pee jne nw~
pewmes - jnerce (mesJekeÀ) De®íe nw~
jnerce (efMe#e keÀ) De®ís nw~munotes.in

Page 18

183) efuebie ceW HeefjJele&ve :
mebmke=Àle Yeeefnvoer ceW ueesHe nes ie³ee nw~ mebmke=Àle ceW keÀlee& ³ee keÀce& kesÀ efuebie kesÀ Deve gmeej ef¬eÀ³ee ceW HeefjJele&ve veneR
neslee Lee~ Hej efnvoer cesb ³en HeefjJele&ve efoKeeF& oslee nw ~pewmes -
jece: ie®íefle -jece peelee nw~
meerlee ie®íefle -meerlee peeleer nw~
Henues efnvoer ceW ñeerefuebie Òe³eesie efkeÀ³ee peelee Lee pewm es-Deye nce pee jner nQ~ Hejbleg
DeepekeÀue Òee³e: ueæ[efkeÀ³eeB Òe³eesie keÀjves ueieer nw -nce pee jns nQ~
4) Heg©DeepekeÀue Jeeke̳e -j®evee ceW Heg©Òe³eesie ®euelee Lee -jece ves keÀne efkeÀ ceQ peeTBiee~ uesefkeÀve DeepekeÀue DeBûespeer YeekeÀejCe Fme ÒekeÀej kesÀ Òe³eesie efkeÀS pee jns nQ~ jece ves keÀne efkeÀ Jen peeSiee~ `ceQ'kesÀ mLeeve Hej `Jen'
keÀe Òe³eesie ®eue Heæ[e nw~
5)ueesHe :
meb#esHeerkeÀjCe ³ee Òe³el ve-ueeIeJe keÀer ÒeJe=efÊe kesÀ keÀejCe keÀneR -keÀneR Hej ³ee Òel³e³e keÀe
ueesHe efkeÀ³ee pee jne nw~ pewmes -
Henues -ceQ veneR Heæ{e ntB~
Deye -ceQ veneR Heæ{lee~
Henues -Jen yeerceej Gþ veneR mekeÀle e Deewj ve yewþ mekeÀlee nw~
Deye -Jen yeerceej Gþ -yewþ veneR mekeÀlee~
6) Deeiece :
³en ueeskeÀ kesÀ efJeHejerle nw~ FmeceW DeefleefjkeÌle MeyoeW kesÀ Dee peeves mes Jeeke̳e keÀer uebyeeF& yeæ{
peeleer nw~ pewmes -
yeeuekeÀ ves keÀne ceQ peeT Biee~
yeeuekeÀ ves keÀne efkeÀ ceQ peeTBiee ~(Deeiece)
jece veneR Dee jne~
jece veneR Dee jne nw~ (Deeiece)
7) keÀejkeÀ kesÀ efueS DeOe&efJejece :
DeBûespeer YeeDeLe& -efJejece (keÀe@cee) keÀe Òe³eesie neslee nw~ pewmes -Deeieje efJeMJeefJeÐeeue³e kesÀ `kegÀueHeefle' kesÀ mLeeve
Hej `kegÀueHeefle' Deeieje efJeMJeefJeÐeeue³e Deeefo~munotes.in

Page 19

198) keÀes<þ Deewj [wMe keÀe Òe³eesie :
De%eeve Deeefo kesÀ keÀejCe Jeeke̳e ceW DeveeJeM³ekeÀ ³ee DeefOekeÀ HeoeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~
pewmes -`HeÀpetue' (J³eLe&) kesÀ mLeeve Hej `JesHeÀpetue', `ojDemeue' (Jemlegle:) kesÀ mLeeve Hej `ojmeue
ceW'Deeefo~
2.2.5Jeeke̳e HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe :
SkeÀ Yee< ee keÀe otmejer YeekeÀer ceeveefmekeÀ efmLeefle, mJejeIeele, HeoueesHe Deeefo kesÀ keÀejCe Jeeke̳e kesÀ ieþve ceW HeefjJele&ve neslee jnlee
nw~ FmekesÀ keÀF& keÀejCe nw~ J es Fme ÒekeÀej nw -
1) Dev³e YeeHeÀejmeer Deewj DeBûespeer kesÀ ÒeYeeJe mes efnvoer Jeeke̳e ieþve ceW keÀF& ÒekeÀej kesÀ HeefjJele&ve ngS nQ~
HeÀejmeer kesÀ ÒeYeeJe mes efnvoer ceW `efkeÀ' ueieekeÀj Jeeke̳e yeveeves keÀer HejbHeje D eeF&~ DeBûespeer kesÀ ÒeYeeJe mes ner
uebyes-uebyes Jeeke̳eebs keÀer HejbHeje ®eue Heæ[er nw~ DeBûespeer kesÀ ÒeYeeJe kesÀ keÀejCe ef¬eÀ³ee kesÀ yeeo keÀce& keÀe Òe³eesie
Yeer ®eueves ueiee nw -`Jen HegmlekeÀ Heæ{lee nw' kesÀ mLeeve Hej `Jen Heæ{lee nw H egmlekeÀ~'
2) OJeefve efJekeÀeme kesÀ keÀejCe efJeYeeqkeÌle³eeW keÀe efIeme peevee ~
mebyebOelelJe keÀes mHe<ì keÀjves Jeeueer efJeYeeqkeÌle³eeB peye efIeme peeleer nw, leye DeLe& keÀer mHe<ìlee
kesÀ efu eS ef¬eÀ³ee ceW Hejmeie& Deeefo peesæ[ves Heæ[les nQ~ ³ener keÀejCe nw efkeÀ YeeefJe³eesieelcekeÀ nes peeleer nw~ Fme HeefjJele&ve keÀe meJee&efOekeÀ ÒeYeeJe Jeeke̳eeW kesÀ Heo¬eÀce Hej Heæ[lee nw~ YeekeÀer meb³eesieeJemLee ceW Jeeke̳e ceW HeoeW keÀe keÀesF& efveefM®ele ¬e Àce veneR neslee, efkebÀleg efJe³eesieeJemLee ceW Jeeke̳e
³ee HeoeW keÀe ¬eÀce efveefM®ele nes peelee nw~ mebmke=Àle keÀer leguevee ceW efnvoer ceW Heo¬eÀce ueieYeie efveefM®ele nes
ie³ee nw~
3) DeefueefKele MeyoeW keÀe Òe³eesie :
mHe<ìlee ³ee yeue k esÀ efueS mene³ekeÀ MeyoeW keÀe Òe³eesie efkeÀS peeves kesÀ keÀejCe Oeerjs Oeerjs
efJeYeeqkeÌle³eeB meceeHle nes ieF& Deewj Jes Meyo Hejmeie& keÀer lejn Òe³egkeÌle nesves ueies~ mebmke=Àle, Òeeke=Àle,
DeHeYe´bMe ceW ³ener ngDee~
4) Jeeke̳eeW ceW mJejeIeel e:
Jeeke̳eeW kesÀ ieþve ceW mebieerleelcekeÀlee leLee yeueelcekeÀ mJejeIeele Yeer HeefjJele&ve GHeefmLele keÀj
oslee nw~ Jeeke̳e kesÀ efJeMesnw~ Fmeer ÒekeÀej meec eev³e DeLe& kesÀ yeesOekeÀ Jeeke̳e ceW DeeM®e³e&, MebkeÀe ÒeMve Deeefo keÀe YeeJe mJejeIeele ³ee
Jeeke̳e megj mes ner J³ekeÌle efkeÀ³ee peelee nw~ `DeeHe pee jns nQ 'keÀes ÒeMve kesÀ ªHe ceW jKeves Hej `ke̳ee DeeHe
pee jns nQ?' keÀne peeSiee~
5) veJeer velee keÀe Òe³eeme :
Jeeke̳eeW ceW veJeervelee ueeves kesÀ efueS uesKekeÀ odJeeje Òe®eefuele Heo¬eÀce keÀes yeoue efo³ee peelee nw~
pewmes -`³en mLeeve ceveg<³e cee$e kesÀ efueS nw' kesÀ mLeeve Hej `³en mLeeve cee$e ceveg<³eeW kesÀ efueS nw~'munotes.in

Page 20

20`iejerye keÀer ogkeÀeve' keÀer peien `ogkeÀeve iejerye keÀer'~ FmekesÀ DeefleefjkeÌle DeveskeÀ yeej keÀlee& efJeefnve ³ee
ef¬eÀ³ee efJeefnve Jeeke̳eeW keÀe Òe³eesie Yeer efkeÀ³ee peelee nw~
6) De%eeve :
De%eevelee kesÀ keÀejCe keeke̳eeW ceW DeefOekeÀ HeoeW ke Àe Òe³eesie nesves mes Jeeke̳e ceW HeefjJele&ve nes peelee
nw~ Fmeer ÒekeÀej De%eevelee kesÀ keÀejCe DeMeg× Jeeke̳e keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ DeveskeÀ JekeÌlee Þes<þ kesÀ
mLeeve Hej Þes<þlece, cenlJee keÀes cenevelee, efJeÜlee keÀes efJeod Jeevele e, ojDemeue kesÀ mLeeve Hej ojDemeue
ceW Deeefo keÀe Òe³eesie keÀjles nQ, efpememes Jeeke̳e j®evee ceW HeefjJele&ve Dee peelee nw~
7) Jeeke̳e ceW Heo ³ee Meyo keÀe ueesHe :
keÀYeer -keÀYeer Ssmee Yeer neslee nw efkeÀ Jeeke̳e ceW Hejmeie& meb³eespekeÀ leLee mene³ekeÀ ef¬eÀ³ee ceW mes
efkeÀmeer SkeÀ DebMe keÀer keÀceer nesleer nw~ efnboer ceW Henues, ’ceQ Deepe JeneR pee jne ntB keÀnves keÀer ÒeJe=efÊe Leer,
Hejvleg Deye Deepe keÀer ÒeJe=efÊe mebef#eHlelee ³ee cegKemegKe kesÀ keÀejCe efJekeÀefmele nes jn er nw, pees mecemle Heo
keÀer ÒeJe=efÊe ceW Jeeke̳e ieþve ceW HeefjJele&ve GHeefmLele keÀj osleer nw~ yeesue®eeue kesÀ Jeeke̳eeW ceW HeoueesHe keÀer
ÒeJe=efÊe DeefOekeÀ efceueleer nw~“
8) yeesue ves JeeueeW keÀer ceeveefmekeÀ efmLeefle :
yeesuevesJeeue eW keÀer ceeveefmekeÀ efmLeefle kesÀ keÀejCe Jeeke̳e ieþve Hej ÒeYeeJe Heæ[lee nw~ HeefjCeece
mJeªHe Jeeke̳e ieþve ceW HeefjJele&ve neslee nw~ MeeskeÀ, og:Ke, ³egÐekeÀeue, efJeHeefle, mebkeÀì Deeefo kesÀ mece³e
ceve:efmLeefle #egyOe nesleer nw, Ssmeer De JemLee ceW mejue ,mHe<ì, efleKeer Deewj iebYeerj Yeenw~ Ssmeer DeJemLee ceW Deuebke=Àle Yeemes DeefYeYetle nes peelee nw lees uebyee J³eeK³eeve veneR oslee~ Ssmeer efmLeefle ceW GmekesÀ Jeeke̳e íesìs -íesìs
nesles nQ~ meeQo³e& keÀe JeCe&ve keÀjlee nw, lees Mewueer keÀe Deuebke=Àle nes peevee mJeeYeeefJekeÀ nw~
9) DevegkeÀjCe keÀer ÒeJe=efÊe :
Dev³e YeekegÀí keÀejCeeW mes efJeMesGlHeVe nes peeleer nw~ Ssmes JekeÌlee DeHeveer Yeeueieles nw, efpememes GvekeÀer DeHeveer YeeDevegkeÀjCe Hej efnvoer ceW Yeer leodvegªHe j®evee FmekeÀe ner HeefjCeece nw~ pewmes -iebiee v es keÀne efkeÀ `ceQ keÀue
Kesueves veneR peeTBieer~ kesÀ mLeeve Hej iebiee ves keÀne efkeÀ Jen keÀue Kesueves veneR peeSieer~ '
10) mHe<ìlee :
mHe<ìlee kesÀ efueS Jeeke̳e ieþve ceW HeefjJele&ve neslee nw~ mHe<ìlee kesÀ efueS keÀes<ì ³ee [wMe -keÀes
Òe³eesie neslee nw~ `DecejlJe' (cees#e keÀer keÀecevee) ceeveJe -peerJeve keÀe ue#³e nw~
11) HejcHejeJeeefolee :
keÀYeer -keÀYeer HejcHejeJeeefolee kesÀ keÀejCe Yeer Jeeke̳eeW ceW HeefjJele&ve nes peelee nw~ mebmke=Àle ceW
Òee®eerve HejbHeje kesÀ Òeefle De vegjeie nw Deewj efnvoer ceW HejcHejeJeeefolee kesÀ efJe©× mebIeHeÀuemJe©He Jeeke̳e j®evee ceW Yeer Deblej neslee nw~ mebmke=Àle ceW efJeMes<³e efJeMes

Page 21

21Lee Deewj efJeMeskegÀí efJeMesefuebie jn ie³ee nw~ pewmes -
`®elegj:' ³ee ®elegje ³ee k esÀJeue ®elegj ~
mebmke=Àle kesÀ Òeefle Deeûen jKeves Jeeues kegÀí efJeodJeeve efnboer ceW Yeer ®elegje yeeefuekeÀe pewmee Òe³eesie
keÀjles nQ~ efpememes efnvoer Jeeke̳eeW ceW HeefjJele&ve nes peelee nw~
mebmke=Àle ceW efJeOes³e kesÀ Devegmeej efJeM eskesÀ efueS `Dee³egDeeefo~ mebmke=Àle kesÀ efJeodJeeve Jej keÀes `Dee³egkeÀnWies~ pewmes -jece Jeve ie³es, iegªpeer Dee ie³es Deeefo~
2.3meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo íe$eeW ves Jeeke̳e efJe%eeve ke̳ee nw FmekeÀer peevekeÀejer
neefmeue keÀer nw~ efJeMesDeefvJelee efYeOeeveJeeo kesÀ meeLe -meeLe Jeeke̳e efJe%eeve keÀer efoMeeSB leLee keÀejCeeW keÀes peevee nw~ Jeeke̳e
efJe%eeve ceW YeeefJe%eeve ceW efoKeeF& oslee nw~
2.4DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1) ’Yee2) DeefYeefnleevJe³eJeeo kesÀ ÒeJele&keÀ nw -
3) Jeeke̳e efJe%eeve ceW Jeeke̳e mes HeoeW keÀes Deueie keÀjves keÀer Òeef¬eÀ³ee keÀes ke̳ee keÀnles nQ?
2.5 ueIegllejer³e ÒeMve
1) Jeeke̳e efJe%eeve kesÀ mJeªHe keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
2) Jeeke̳e efJe%eeve ceW DeefYeefnleevJe³ eJeeo Deewj DeefvJeleeefYeOeeve Jeeo keÀes mebef#eHle ceW yeleeFSB~
3) Jeeke̳e HeefjJele&ve keÀer efoMeeDeeW keÀes mebef#eHle ceW mHe<ì keÀjW?
2.6 oerIeexllejer ÒeMve
1) Jeeke̳e efJe%eeve keÀer HeefjYeeefJemleej mes efueefKeS~
2) ªHe efJe%eeve ceW Jeeke̳e HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Deewj keÀejCeeW Hej ÒekeÀeMe [eefueS~munotes.in

Page 22

222.7meboYe& ûebLe
1.Yee2.Yee3.meeceev³e Yee4.efnboer J³eekeÀjCe -keÀecelee Òemeeo ieg©
5.efnboer Yee6.DeeOegefvekeÀ Yee

















munotes.in

Page 23

233
DeLe& efJe%eeve
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
3.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
3.1 ÒemleeJevee
3.2 DeLe& efJe%eeve : DeJeOeejCee
3.3 Meyo Deewj DeLe& keÀe mebyebOe
3.4 DeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB
3.5 DeLe& HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe
3.6 meejebMe
3.7 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
3.8 ueIegllejer³e ÒeMve
3.9 oerIeexllejer ÒeMve
3.10 meboYe& ûebLe
3.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele efJeefnvoer YeeDeLe& efJe%eeve keÀe Meyo Deewj DeLe& mes mebyebOe keÀe efJeMuesDeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB Deewj Yee DeLe& HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe keÀer peevekeÀejer ÒeeHle keÀj HeeSBies ~
3.1 ÒemleeJevee
DeLe&efJe%eeve kesÀ efJeJes®³e efJeDeewj DeLe& ceW ke̳ee mebyebOe nw? DeveskeÀeLe&keÀ Meyo kesÀ DeLe& keÀe efveCe&³e kewÀmes efkeÀ³ee peelee nw? DeLe& ceW
HeefjJele&ve ke̳eeW Deewj kewÀmes neslee nw? efyevee DeLe& keÀe efJe®eej efkeÀS Yeenceejs ³eneB DeL e& keÀe cenlJe yengle Òee®eerve keÀeue mesceevee peelee jne nw, pewmee ³eemkeÀ kesÀ
`efveªkeÌle 'mes DeveskeÀ$e ÒeceeefCele neslee nw~ ³eemkeÀ ves keÀne nw efkeÀ efpeme ÒekeÀej efyevee Deefive kesÀ Meg

Page 24

24F¥Oeve ÒepJeefuele veneR nes mekeÀlee, Gmeer Òeke Àej efyevee DeLe& mecePes pees Meyo ognje³ee peelee nw, Jen
keÀYeer DeYeerefHmele efJe³eodOeerleceefJe%eeleb efveieosvewJe Mey Ðeles~
DeveiveeefJeJe Meg-(ceneYee<³e Dee. 1)
keÀnves keÀe leelHe³e& ³en efkeÀ DeLe& kesÀ DeYeeJe ceW YeekeÀer DeefYeJ³eeqkeÌle keÀe ner ceeO³ece nw~ FmekeÀes Ssmes Yeer keÀn mekeÀles nw efkeÀ Meyo Decetle& DeLe& keÀe cetle& ªHe
nw ³ee Meyo M ejerj nw lees DeLe& Deelcee~ efpeme lejn Mejerj keÀer mene³elee mes ner Deelcee keÀe Òel³e#eerkeÀjCe
neslee nw, Gmeer ÒekeÀej Meyo keÀer mene³elee mes ner DeLe& keÀe yeesPe neslee nw~
3.2 DeLe& efJe%eeve : DeJeOeejCee
DeLe&-efJe%eeve YeeDeLe& kesÀ DeYeeJe ceW YeeDeewj Meyo Mejerj nw~ DeLe& -efJe%eeve ceW MeyoeLe& kesÀ Deebleefj keÀ He#e keÀe efJeJes®eve, efJeMuesnw~ efpeme ÒekeÀej Mejerj kesÀ %eeve kesÀ yeeo Deelcee keÀe %eeve DeHesef#ele nw, Gmeer ÒekeÀej OJeefve, Heo, Jeeke̳e
kesÀ %eeve kesÀ yeeo DeLe&ªHeer Deelcee keÀe %eeve DeHesef#ele SJeb DeefveJee³e& nw~
DeLe&-efJe%eeve kesÀ #es$e ceW DeveskeÀ Yeejleer³e leLee HeeM®eel³e efJeodJeeveeW ves GuuesKeveer³e keÀe³e&
efkeÀ³ee nw~ Fve efJeodJeeveeW ves DeHeves -DeHeves ûebLeeW ceW DeLe& kesÀ mJeªHe, cenlJe leLee ue#eCe Hej ÒekeÀeMe
[euee nw~ Dee®ee³e& HeeefCev eer ves YeemeeLe&keÀ Meyo keÀes ner `ÒeefleHeeefokeÀ' ceevee nw~
cenefceWoesnje³ee peelee nw~ Jen Gmeer ÒekeÀej %eeve keÀes ÒepJeefuele veneR keÀjlee pewmes efy evee Deefive ceW [euee
ngDee me tKee F¥Oeve~ Helebpeefue DeLe& keÀes Meyo keÀer DeebleefjkeÀ MeeqkeÌle ceeveles nw~ $eÝiJeso kesÀ SkeÀ ceb$e ceW
`DeLe&%e' keÀes Depes³e ³ eesodOee yelee³ee ie³ee nw~ DeLe&%eevenerve keÀes efyevee otOeJeeueer iee³e SJeb HeÀue
HetÀuenerve JeeCeer keÀe mebûenkeÀlee& yelee³ee nw~ Fmemes mHe<ì nw efkeÀ Yee ner YeeefueKee nw -
’³eefmcemlet®®e efjles Meyos ³eoe ³eesçLe &: Òeleer³eles~
leceengjLe¥ lem³ewJe veev³e oLe&m³e ue#eCeced~~“
Meyo kesÀ G®®eejCe mes peye efpeme DeLe& keÀer Òeleerefle neslee r nw, Jener GmekeÀe DeLe& nw, DeLe& keÀe
keÀesF& otmeje ue#eCe vener nQ~ DeLe& keÀer cenlee kesÀ mecyevOe ceW nceejs ³eneB Òee®eerve keÀeue mes ner efJe®eej
neslee jne nw~ Fme mecyevOe ceW Ye le=&nefj ves cenef

Page 25

25’efveH ³ee: MeyoeLe&mecyevOee: meceecvee lee cenefDeLee&le cenefDeLe& keÀe %eeve DeHesef#ele SJeb DeefveJee³e& nw~ DeLe& keÀe %eeve ve jKeves Jeeuee J³eeqkeÌle efkeÀle vee
DeYeeiee nw ³en JesoeW kesÀ SkeÀ Òeefme× keÀLeve ceW J³ekeÌle efkeÀ³ee ie³ee nw -
’GlelJe: HeM³evle otoMe& Jee®ecegle lJe: ÞeCJe$e Þe=Ceesl³esveeced~
Glees lJejcew levJeb efJemeñes pee³esJe Hel³e GMeleer megJeemee: “~~
DeLee&le SkeÀ cegKe& ceveg< ³e pe es DeLe& keÀe %eeve jKelee , kesÀJeue (MeyoeW keÀes) keÀ <þeûe keÀj ueslee
nQJen JeeCeer keÀes osKeles ngSYeer veneR osKelee -DeLee&le DeLe& Metv³e nesves kesÀ keÀejCe Gmemes ueeYe veneR
Gþe mekeÀlee~ Jener JeeCeer DeLe& peeveves Jeeues J³eeqkeÌle kesÀ ef ueS DeHeves Mejerj keÀes Gmeer ÒekeÀej Kee suekeÀj
jKe osleer nw pewmes GÊe ce Jeñe OeejCe efkeÀS ngS keÀeceJeeueer ñeer DeHeves Heefle kesÀ meeceves Mejerj keÀes Keesue
osleer nw~
Yeenw~ Henues DeLe&nerve keÀe Yeeceevee peelee Lee~ YeeDeLe&efJe%eeve keÀe mecyevOe YeeHeeM®eel³e YeeDeLe&efJe% eeve keÀes Yee3.3 Meyo Deewj DeLe& keÀe mebyebOe
YeeMeyo ªHe DeLe& nw? meYeer peeveles nw efkeÀ ceOeg Meyo keÀe DeLe& nw `Meno' efkeÀvleg Meyo ªHe `Meno' DeLe&
veneR nw Jemleg ªHe Meno DeLe& nw~ HejbHeje ªHe ceW efkeÀmeer efJeefMe<ì Meyo keÀe efJeefMe<ì DeLe& ceeve efue³ee
peelee nw~ Meyo Deewj DeLe& ceW meerOes Jen mecyevOe veneR nw, pees Deefive Deewj peueve ceW nw~ nce cegBn cesb
Deefive Meyo keÀe G®®eejCe keÀjles nQ, efkeÀvleg cegBn veneR peuelee~ `Fceueer' keÀnles nw efkeÀvleg cegBn Keìdìe
veneR neslee~ `Heeveer' keÀnles nQ lees H³eeme veneR yegPeleer~ Meyo Deewj DeLe& keÀe keÀ esF& mJeeYeeefJekeÀ Deewj
menpe mecyevOe veneR nw~ meceepe ves ³en HejbHeje mes mecyevOe ceeve efue³ee nw~ meceepe ves efJeefYevve MeyoeW
keÀes efJeefYevve DeLeex bkesÀ ÒeleerkeÀ kesÀ ©He ceW mJeerkeÀej keÀj efue³ee nw~ Meyo efJeefMe<ì DeLeex bkesÀ Òeleerk eÀ ³ee
mebkesÀle nQ, FmeerefueS Gve MeyoeW kesÀ Òe³eesie mes Þeeslee Gvnerb DeLeex bceW ûenCe keÀjlee nw~ GoenjCe kesÀ efueS
meceepe ves `Heeveer' Meyo keÀes `Heeveer' êJ³e kesÀ efueS mebkesÀle ³ee ÒeleerkeÀ ceeve jKee nw, FmeerefueS Heeveer
keÀnves mes Gm eer keÀe yeesOe neslee nw, efkeÀmeer Deewj ®eerpe keÀe veneR~ keÀue meceepe ³en efveCe&³e keÀj ues efkeÀ
`Heeveer' Meyo efkeÀmeer Deewj Jemleg keÀe Jee®ekeÀ ceevee peeSiee lees keÀue mes `Heeveer' Meyo keÀe DeLe& Heeveer ve
jnkeÀj yeoue peeSiee~munotes.in

Page 26

26kegÀí Ye eDeelcee ceevee peelee nw~ Helebpeefue kesÀ Devegmeej Meyo odJeeje DeLe& keÀer Òeleerefle ³ee DeefYeJ³eeqkeÌle nesleer nw~
Fve oesveeW keÀe mecyevOe efvel³e ³ee Hej mHej mecyevOe nw~
Yele=&nefj Meyo Deewj DeLe& SkeÀ otmejs mes DeefYevve ceeveles ngS efueKeles nQ efkeÀ Meyo Deewj DeLe&
SkeÀ ner Deelcee kesÀ oes ªHe nw, leLee oesveeW keÀer efmLeefle DeefYevve nw~ Fve oesveeW ceW ÒekeÀeM³e ÒekeÀeMeve SJeb
keÀe³e&keÀejk eÀ keÀe mecyevOe nw~
ieesmJeeceer leguemeeroeme Yeer Meyo Deewj DeLe& ceW Ieefve<þ mecyevOe keÀes mJeerkeÀejles nw~ pewmes -
`ceerje DejLe peue Jeeref®e mece keÀefn³ele efYevve -ve-efYevve' [e@. efMeuej leLee veeve ®ee@cemkeÀer Yeer Meyo
Deewj DeLe& keÀe Ieefve<þ mecyevOe ceeveles nQ~
GHe³eg&keÌle leL³eeW leLee efJeodJeeveeW kesÀ celeeW mes ³en mHe<ì nes peelee nw efkeÀ Meyo Deewj DeLe& keÀe
mecyevOe Ieefve<þ nw, leLee Jes SkeÀ otmejs Hej DeeefÞele nQ~
3.4 DeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB
mebmeej keÀ er Òel³eskeÀ Jemleg HeefjJele&veMeerue nw~ YeeÒekeÀej OJeefve³eeW ceW HeefjJele&ve neslee jnlee nw Gmeer ÒekeÀej Òel³eskeÀ Yeejnlee nw~ DeLe& -HeefjJele&ve ceeveJeer ceefmleefveM®e³eHetJe&keÀ kegÀí Yeer veneR keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ keÀye ef keÀme HeefjefmLeefle ceW keÀewve -mee Meyo efkeÀme
efoMee ceW efJekeÀefmele nes peeS~ keÀYeer -keÀYeer Meyo keÀe J³eeHekeÀ DeLe& ceW J³eJenej nesves ueielee nw, keÀYeer
GmekeÀe DeLe& Del³eble mebkegÀef®ele DeLeex bceW ûenCe efkeÀ³ee peeves ueielee nw~ GmekesÀ Guìs keÀoeef®ele keÀesF&
ve³ee DeLe& DeekeÀj Òee®eerve Òe®eefuele DeLe& keÀes Heo®³egle keÀj oslee nw~
DeLe& -HeefjJele&ve keÀer ³en Òeef¬eÀ³ee efpeme efoMee ceW nesleer nw, Fmes ner DeLe& -efJekeÀeme ³ee
HeefjJele&ve keÀer efoMee keÀnles nw~
kegÀí efJeodJeeve DeLe& -HeefjJele&ve keÀer leerve lees kegÀí ín efoMeeSB ceeveves kesÀ He#e ceW nQ ~c e g e f v e
³eemkeÀ DeLe&HeefjJele&ve keÀer ÒecegKe leerve efoMeeSB ceeveles nQ~ 1) DeLe& efJemleej 2) DeLe&mebkeÀes®e Deewj 3)
DeLe&osMe
Òeefme× YeeDeeefo efJeod JeeveeW ves Yeer DeLe& HeefjJele&ve keÀer leerve efoMeeSB ceeveer nw~ DeLe& kesÀ De®ís Deewj yegjs YeeJe keÀer
¢ef<ì mes efleJeejer ves DeLe& HeefjJele&ve keÀer oes efoMeeSB ceeveer nw~
[e@. M³eecemegvojoeme ves DeLe& -HeefjJele&ve keÀer ín efoMeeSB ceeve er nQ DeLe& -HeefjJele&ve keÀer
efvecveefueefKele efoMeeSB nw~
1) DeLe& efJemleej
2) DeLe& mebkeÀes®emunotes.in

Page 27

273) DeLee& osMe
4) DeLeexlkeÀ5) DeLeexHekeÀ6) DeLeexHeosMe
1) DeLe& efJemleej :
keÀYeer -keÀYeer Ssmee neslee nw efkeÀ SkeÀ Meyo keÀe Òe³eesie meerefcele DeLeex bceW neslee nw, Hejbleg
keÀeueevlej ceW Gme Meyo keÀe efJemle=le DeLe& ceW Òe³eesie nesves ueielee nw~ otmejs MeyoeW ceW keÀne pee mekeÀlee
nw efkeÀ DeHeves meerefcele DeLe& keÀes íesæ[keÀj J³eeHekeÀ DeLe& keÀes ûenCe keÀj ueslee nw~ Meyo eW keÀer Fme ÒeJe=efÊe
keÀes DeLe& efJemleej keÀne peelee nw~ pewmes -
kegÀMeue : Henues keÀLeeDeeW keÀes keÀeìkeÀj ueeves Jeeues keÀes kegÀMeue keÀne peelee Lee, Hej Deye DeLe& -efJemleej
kesÀ keÀejCe efkeÀmeer Yeer keÀece ceW kegÀMeue nes mekeÀlee nw~
lesue : Henues efleue kesÀ lesue keÀes keÀnles Les, Hej Deye veeefj³eue, mejmees, efceìdìer keÀe lesue Yeer lesue ner
keÀnuee³ee peelee nw~
keÀue : mebmke=Àle ceW Deeves Jeeues efove keÀes keÀne peelee Lee, Hej Deye efyelee ngDee, efove Yeer keÀue keÀne
peelee nw~
DeY³eeme : Henues yeeCe HesÀkeÀves kesÀ DeLe& ceW Hej Deye nj Jemleg keÀe DeY³eeme neslee nw~ cejeþer ceW FmekeÀe
DeLe& Heæ{vee nw~
m³een : Henues keÀeues jbie keÀes m³een keÀnles Les~ Henues m³eener keÀeueer nesleer Leer Hejbleg Deepe veerueer ,
ueeue, njer Yeer m³eener nesleer nw~
efveHegCe : HegC³e keÀjves Jeeuee efveHegCe neslee Lee Hej Deye yesFceeveer keÀjves Jeeuee Yeer DeHeveer keÀuee ceW efveHegCe
ceevee peelee nw~
ÒeJeerCe : Henues De®íer JeerCee yepeeves Jeeues keÀes ÒeJeerCe keÀne p eelee Lee, Deepe Jen efkeÀmeer Yeer keÀe³e& ceW
®elegjlee efoKeueeves kesÀ DeLe& ceW efJekeÀefmele nes ie³ee nw -®eesjer keÀjvee Yeer SkeÀ ÒekeÀej keÀer ®elegjlee nw~
ieesnej : Henues iee³e keÀes HegkeÀejves keÀes ieesnej keÀne peelee Lee Hej Deye nj Òek eÀej keÀer HegkeÀej ieesnej nw~
DeOej : Henues veer®es keÀe Deesþ DeOe j keÀnueelee Lee Hej Deye oesveeW DeesþeW keÀes DeOe j keÀne peelee nw~
meypeer : ÒeejbYe ceW kesÀJeue njer meypeer, meypeer Leer Hej Deye, ueeue, Heerueer ³eneB lekeÀ keÀer Deeuet Yeer
meypeer nw~munotes.in

Page 28

28ieesMeeuee : iee³eeW kesÀ jnves keÀe pees mLeeve nw Gmes ieesMeeuee keÀne peelee Lee Hej Deye GmeceW yewue, YeQme,
yekeÀjer Deeefo Yeer yeeBOeles nw, efHeÀj Yeer ieesMeeuee veece nw~
cenejepe : Henues jepee cenejepeeDeeW kesÀ efueS cenejepe keÀne peelee Lee, Hej Deye efkeÀmeer Yeer Yeê Heg©keÀes cenejepe keÀnles nQ~ ³eneB lekeÀ efkeÀ cenejepe jmeesF³ee BkesÀ DeLe& ceW Òeefme× nw~
He$e : Henues Je=#e kesÀ Heles keÀes He$e keÀnles Les~ uesefkeÀve Deepe keÀeiepe Hej efueKeer ieF& ef®eìdþer H e$e keÀner
peeleer nw~
Fmeer ÒekeÀej yewue, HeMeg, ieOee, Guuet Deeefo MeyoeW keÀe Deepe efJemleej nes ie³ee nw~ ³es Meyo
cegKe& keÀe DeLe& yeleeves ueies nw~
2) DeLe& mebkeÀes®e :
YeeÒe³egkeÌle nesles Les, Jes yeeo ceW mebkegÀef®ele DeLe& ceW Òe³egkeÌle nesves ueies nQ~ Yeeje<ì^ ³ee peeefle keÀer meY³elee efpeleveer DeefOekeÀ efJekeÀefmele nesieer GmekeÀ erYeeGoenjCe Gleves ner DeefOekeÀ neWies~ DeLe&mebkeÀes®e kesÀ keÀejCe efkeÀmeer Meyo keÀe Òe³eesie meeceev³e Lee,
efJemle=le DeLe& mes nìkeÀj efJeefMe<ì ³ee meerefcele DeLe& ceW nesves ueielee nw~ pewmes -
Demegj : JewefokeÀ meeefnl ³e ceW `Demegj' Meyo keÀe Òe³eesie osJeleeDeeW leLee je#emeeW oesveeW kesÀ efu eS ngDee nw
Hej Deye kesÀJeue ow l³eeW kesÀ efueS Òe³egkeÌle nesves ueiee nw~
ce=ie : Henues HeMeg keÀe Jee®ekeÀ Lee Hej Deye efnjCe kesÀ efueS Òe³egkeÌle neslee nw~
iees : mebmke=Àle ceW FmekeÀe DeLe& nw ieceve keÀjvesJeeuee Hej Deye iees iee³e kesÀ efueS Òe³egkeÌle neslee nw~
Yee³ee& : Henues efpemekeÀe YejCe -HeesYejCe -HeesÞee× : pees keÀece Þe×e kesÀ meeLe efkeÀ³ee peelee nw Je nÞee× Lee, Hej Deye cejves kesÀ yeeo Þee× efkeÀ³ee
peelee nw~
mJeeo : Henues pees Keeves ³eesi³e HeoeLe& Hej Deye mJeeo ~
Jesovee : megKe -og:Ke oesvee sbkeÀer nesleer Leer, Deye kesÀJeue og:Ke keÀer Jesovee ~
Ie=Cee : o³ee Deewj Ie=Cee Deye kesÀJeue veHeÀjle ~
yet, ieb Oe, yeeme : Henues De®íer yegjer oesveeW Deye kesÀJeue yegjer iebOe~munotes.in

Page 29

29Ie=le : meeR®evee -Ieer Heeveer oesvee W mes Hej Deye kesÀJeue Ieer~
cegie& : Henues DeLe& ef®eefæ[³ee, Deye kesÀJeue cegie&~
Jelme : efkeÀmeer keÀe Yeer ye®®ee ,Deye kesÀJeue ceveg<³e keÀe ye®®ee
yeeíe : efkeÀmeer keÀe ye®®ee, Deye kesÀJeue iee³e keÀe ye®®ee~
yeísæ[e : ye®®ee, Deye kesÀJeu e Ieesæ[s keÀe ye®®ee~
Heeæ[e : ye®®ee, Deye kesÀJeue YeQme keÀe ye®®ee~
íewbvee : ye®®ee, Deye kesÀJeue megDej keÀe ye®®ee~
cescevee -ye®®ee, Deye ³es Yesæ[ keÀe ye®®ee
He=LJeer : HewÀueer nesves kesÀ keÀejCe He=LJeer (Yetefce) veece Heæ[e~ Hejbleg n j HewÀueer ngF& ®eeoj, lecyet Deeefo keÀes
He=LJeer veneR keÀnles~
ceveg<³e : Henues ceveve ef®ebleve keÀjves JeeueeW keÀes ceveg<³e keÀnles Les~ Deepe ceveg<³e SkeÀ peeefleJee®ekeÀ veece
nes ie³ ee~Dele: ef®evlekeÀ Deewj cegKe& meYeer ceveg<³e nw~
meHe& :Henues jWievesJeeuee Deye kesÀJeue meeBHe ~
meY³e : meYee ceW yewþves Jeeuee meY³e Lee~ DeepekeÀue meY³e keÀe DeLe& efMe<ì nw~ meceeme, efJeMesGHemeie& leLee Òel³e³e kesÀ keÀejCe Yeer MeyoeW keÀe DeLe& mebkegÀef®ele nes ie³ee~
3) DeLee& osMe :
DeLe& efJemleej Deewj DeLe& mebkeÀes®e ceW DeLe& yeouelee nw, efHeÀj Yeer cetue DeLe& meJe&Lee uegHle veneR
nes peelee~ DeLee&osMe JeneB neslee nw peneB Meyo keÀe cetue DeLe& ner peelee jnlee nw~ GmekesÀ mLeeve Hej
GmeceW efkeÀmeer Dev³e DeLe& keÀer Òeleerefle nesves ueieleer nQ~ DeLee&osMe ceW efkeÀmeer Meyo keÀe cetue DeLe& HetCe&le³ee
uegHle nes peelee nw Deewj GmekesÀ mLeeve Hej SkeÀ ve³ee DeLe& Òe®eefuele nes peelee nw~ Fme ÒekeÀej peye
efkeÀmeer Meyo keÀe cetue DeLe& HetCe& DeLe& mes ner uegHle nes peeS Deewj GmekesÀ mLeeve Hej ve³ee DeLe& Òe®eefuele
nes peeS JeneB DeLee&osMe neslee nw~ pewmes -
je#eme : FmekeÀe cetue DeLe& yeneotj ³ee j#ee keÀjves Jeeuee Lee, Hejbleg keÀeueevlej ceW DeHeves Fme DeLe& keÀes
l³eeiekeÀj meJe&Lee veJeerve efnbmekeÀ, ke gÀK³eele DeLe& kesÀ efueS Òe³egkeÌle nesves ueiee~munotes.in

Page 30

30men ; mebmke=Àle ceW mend Oeeleg keÀe DeLe& Lee efJepe³e ³ee peerlevee ~yeeo ceW FmekeÀe DeLe& nes ie³ee menve
keÀjvee~
ogefnle= : FmekeÀe cetue DeLe& Lee iee³e oesnves Jeeueer~ yeeo ceW DeLe& nes ie³ee ueæ[keÀer Heg$eer~
ces³es : cetue DeLe& Lee ceelee, Hej Deye ueæ[keÀer ³ee Helveer~
Devegûen : cetue DeLe& Lee Heerís mes meneje osvee, Hej Deye DeLe& nw ke=ÀHee~
ieBJeej : FmekeÀe cegue DeLe& ieeBJe keÀe jnves Jeeuee ,J³eeqkeÌle Hej Deye DeLe& nw cetKe & J³eeqkeÌle~
ceewve : ceewve Meyo cetuele: cegefve³eeW kesÀ keÀce& keÀes keÀnles Les~ Deepe Jen ®egHHeer keÀe Jee®ekeÀ nw~
osJeeveeb efÒe³e : osJeeW keÀes efÒe³e, Hej Deye cegKe&~
HeeKeb[ : DeMeeskeÀ kesÀ mece³e SkeÀ mebÒeoe³e yevee~ FvnW oeve efo³ee peelee Lee~ Deepe FmekeÀe DeLe& {eWie,
efoKee³ee nes ie³ee nw~
DeekeÀeMeJeeCeer : FmekeÀe cetue DeLe& Lee osJeleeDeeW keÀer JeeCeer, Deye All India Radio kesÀ efueS
Òe³egkeÌle neslee nw~
meenme : cetue DeLe& ®eesjer, [kewÀleer, Deye GlmeenHetCe& keÀe³e &~
cegiOe : cetue DeLe& cetKe&, Deye ceesefnle keÀjvee, FmekeÀe efJekeÀefmele ªHe keÀHeæ[e nw~ ³en De®ís keÀHeæ[eW kesÀ
efueS Òe³egkeÌle neslee nw~
nefjpeve : cetue DeLe& `F&MJej keÀe YekeÌle' Deepe DemHe=M³e ³ee Deítle peeefle keÀe Jee®ekeÀ nw~
G<ì^ : JesefokeÀ keÀeue ceW DeLe& Lee `YeQmee' ef keÀvleg keÀeueevlej ceW Jen TBì keÀe Jee®ekeÀ yeve ie³ee nw~
DeBûespeer ceW SkyMeyo keÀe DeLe& Lee yeeoue, Hej Deepe Jen DeekeÀeMe keÀe Jee®ekeÀ nes ie³ee nQ~
Constable keÀe DeLe& Lee Iegæ[meeue keÀe mene³ekeÀ Hej Deepe DeLe& nw Hegefueme~ GatekeÀe DeLe& ceeie&
Lee jemlee Hej yeeo ceW DeLe& nes ie³ee HeÀeìkeÀ ³ee ojJeepee~
4) DeLeexlkeÀDeLe& keÀe GlkeÀDeLe& keÀes ûenCe k eÀj ueslee nw -leye DeLeexlkeÀyeve peevee DeLeexlkeÀmeenme : Henues J³eefYe®eej, nl³ee, ®eesjer, [kewÀleer, Deye efnccele~munotes.in

Page 31

31efHeÀjbieer : Henues Hegle&ieeueer [eketÀ keÀe Jee®eke À Deye ³etjesefHe³eve~
Fbef[³eve : Henues Ie=Cee mes iegueece, Deye ieJe& mes nce Fbef[³eve keÀnles nQ~
cegiOe : Henues cetKe&, Deepe ceesefnle, DeeefMekeÀ, megboj keÀe Jee®ekeÀ~
HeoeLe& : Henues meeceev³e Jemlet, Deepe GÊece Jemleg mJeeefo<ì HeoeLe&~
5) DeLeexHekeÀefpeve MeyoeW kesÀ DeLeex ceW cetue DeLe& keÀer DeHes#ee efiejeJeì Dee peeleer nw, peye DeLe& De®ís mes
yegje yeve peeS leye DeLe&HekeÀMeyo cetue De®íe HeoeLe& yegje DeLe&
Yew³ee YeeF& keÀe Jee®e yebyeF& ceW otOe Jeeuee
yeew× peeûele, efpememes DeelceyeesOe ngDee nes ~ yeew× Oece&
HeeKeb[ SkeÀ mebÒeoe³e {eWie
HegbieJe De®íe, Þes<þ cegKe&
pegiegHmee efíHeeves keÀer F®íe Ie=Cee
¬eÀes<ìe ef®euueekeÀj yeesuevee ieeroæ[
ieefYe&Ceer ieYe&Jeleea ñeer kesÀJeue HeMeg kesÀ efueS
veive uegbef®ele pewefve³eeW ceW pees meeOeg vebie jnles Les vebiee, ueg®®ee, ®eefj$enerve
Deewj kesÀMe uegb®e keÀjles Les
ye´ndceeyebOet ye´eïeCeeW kesÀ efnlewJeýeyeìgkeÀ yeïe®eejer cetKe&
DeefYe³egkeÌle ÒeeceeefCekeÀ efJeMJemeveer³e Heg©ceneye´eïeCe ceneve ye´eïeCe mceMeeve Yetefce ceW ce=lekeÀeW kesÀ
Jeñe yeìes jves Jeeuee ye´eïeCe
ieg© DeeoMe& ieg©peve yeoceeMe
efHeuues Heg$e keÀe ye®®ee kegÀlles keÀe Jee®ekeÀ
JesM³ee mebmke=Àle ceW DeLe& Lee pees J³eeefYe®eejer ñeer
De®ís Jeñe HenvekeÀj ueesieeW keÀes
DeekeÀefiegueece ueæ[keÀe veewkeÀj
Meew®e HeefJe$e keÀe³e& ceue l³eeiemunotes.in

Page 32

326) DeLeexHeosMe :
DeMetYe, DecebiekeÀejer, DeefÒe³e DeLeex kesÀ yeesOekeÀ MeyoeW kesÀ mLeeve Hej ce=og, cebieuekeÀejer leLee
efÒe³e ueieves Jeeues MeyoeW keÀe Òe³eesie DeLee&ÒeosMe keÀnueelee nw~ pewmes -mebmke=Àle ceW ce=l³eg nesves Hej
`Heb®elJeieve' , `efoJeieble', efnvoer ceW `mJeie& efmeOeej' keÀnles nQ~ Òeele:keÀeueerve keÀe³e& keÀes `Meew®e' keÀnles
nw~ JewOeJ³e kesÀ efueS `®eg[er ìtìvee' ogkeÀeve yebo keÀjves kesÀ efueS `ogkeÀeve yeæ{evee' efo³ee yegPeeves kesÀ efueS
`efo³ee yeæ{evee' ®es®ekeÀ ke sÀ efueS `ceelee' pesue keÀer `memegjeue' kewÀoer kesÀ efueS `Meener cesnceeve' ieYe&Jeleer
kesÀ efueS `HeeBJe Yeejer nesvee' Deeefo MeyoeW keÀe Òe³eesie DeLee&ÒeosMe kesÀ GoenjCe nw~
3.5 DeLe& HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe
yuetce efHeÀu[ ves DeLe& HeefjJe le&ve keÀer J³eeK³ee keÀjles ngS ef ueKee nw -Jes veJe®ejve efpevekesÀ
odJeeje J³eekeÀjefCekeÀ keÀe³e&keÀeefjlee ceW HeefjJele&ve neskeÀj keÀesMeer³e DeLe& ceW HeefjJele&ve neslee nw~ GvnW DeLe&
HeefjJele&ve keÀer keÀesefì ceW jKeles nQ~ DeLe& keÀe MeyoeLe &³ eÐeefHe keÀeuHeefvekeÀ SJeb meebkesÀeflekeÀ nw, Hejbleg
DeLe&yeesOe keÀe mee#eele mecyevOe ceve mes nw~ ceeveJe ceve ieefleMeerue, ®eb®eue, YeeJegkeÀ, mebJesoveMeerue SJeb
veJeervelee keÀe Òesceer nw~ Dele: efJeefYevve HeefjefmLeefle³eeW ceW ceeveJe cev e keÀer SkeÀ meer efmLeefle veneR nesleer~ ³ener
keÀejCe nw efkeÀ jeie -Üsnw~ DeLe& HeefjJele&ve ÒeejbYe ceW J³eeqkeÌleiele neslee nw~ Hejbleg yeeo ceW meceepe kesÀ odJeeje mJeerke=Àle nesves Hej
Yeemecemle Òeef¬eÀ³ee ceveesJew%eeefvekeÀ nQ~
Yeejleer³e keÀeJ³eMeeefm$e³eeW -cecceì, efJeMJeveeLe, Hebef[l ejepe, peieVeeLe Deeefo ves DeLe&Yeso,
³ee DeLe& HeefjJele&ve kesÀ keÀejCe ªHe ceW ue#eCee Deewj J³ebpevee Me yo-MeeqkeÌle³eeW keÀe met#celece efJeJes®eve
efkeÀ³ee nw~ HeeM®eel³e efJeodJeeveeW ceW Òees. ìkeÀj SJeb efceMesue ye´sDe eue ves FmekeÀe efJemle=le JeCe&ve Òemlegle efkeÀ³ee
nw~ [e@. leejeHegjJeeuee ves DeHeveer HegmlekeÀ Element of the Science of Language ceWÒees.
ìkeÀj kesÀ Devegmeej DeLe& -HeefjJele&ve kesÀ yeejn keÀejCe ceeves nQ~ kegÀue efceueekeÀj DeLe& -HeefjJele&ve kesÀ
efvecveefueefKele ke ÀejCe nes mekeÀles nQ~
yeue keÀe DeHemejCe :
efkeÀmeer Meyo kesÀ ÒeOeeve DeLe& mes nìkeÀj yeue ieewCe DeLe& Hej Dee pee vee yeue keÀe DeHemejCe
keÀnueelee nw~ pewmes -
ieesmJeeceer : iee³eeW keÀe mJeeceer, Henues iee³eeW keÀe mJeeceer Oeveer ceevee peel ee Lee~ HeefjCeecele: ieesmJeeceer
ceeveJeer³e Lee~ Deye ieesmeeF& SkeÀ peeefle nes ieF& nw~
pegiegHmee : pegiegHmee Meyo cetuele: ` iegHe' j#eCe Oeeleg mes yevee nw~ ` iegHe' keÀe DeLe& nw j#eCe keÀj vee~ iee³eeW
keÀer j#ee keÀjvee ner GmekeÀe cetue DeLe& L ee~ Heeueve efíHeekeÀj Yeer efkeÀ³ee peelee nw~ Dele: efíHeevee DeLe&
ngDee~ ³ener DeLe& ÒeOeeve nes ie³ee~ efíHeevee Ie=efCele Jemleg nesleer nw, Dele: Ie=efCele keÀe³e& nw~ Deye Ie=Cee
DeLe& nes ie³ee~ efveboe Yeer DeLe& nes ie³ee~munotes.in

Page 33

33iegueece : `iegueece ' Meyo keÀe cetue DeLe& Lee `ueæ[keÀe' veewkeÀj kesÀ ªHe ceW ueesie ueæ[kesÀ jKeves ueies~
Dele: iegueece DeLe& nes ie³ee~
Heeræ{er HeefjJele&ve : ³en DeefveJee³e& veneR efkeÀ efkeÀmeer Meyo keÀe pees SkeÀ DeLe& SkeÀ Heeræ{er kesÀ efueS nw, Jener
otmejer Heeræ{er kesÀ efueS Yeer nes~ Heeræ{er oj Heeræ{er DeLe& ceW Leesæ[e HeefjJele&ve nes peelee nw~ pewmes -
He$e : Henues Heles Hej efueKee peelee Lee~ otmejer Heeræ{er ves DeLe& ûenCe keÀj efue³ee efkeÀ efpeme Hej efueKee
peeS Jen He$e~ HeefjCeecele: Yee speHe$e DeLe& ngDee~ efpeme Hej efueKee peeS, Jen Heleueer -®eHe®eer Jemleg He$e
mecePeer peeves ueieer~ meesves kesÀ He$e ®eeBoer keÀe He$e Deeefo DeLe& yevee~ Deye Jen efueefKele He$e Letter keÀe
yeesOekeÀ nes ie³ee~
Dev³e Yeepeye nce efkeÀmeer otmejer Yeeve³ee DeLe& Yeer peesæ[ osles nQ~ pewmes -
HeÀejmeer cegie& : ³enHe#eer keÀe Jee®ekeÀ nw~ Hej nceejer Yeemes He#eer efJeMesoerJeej : ³en Meyo jesce mes Dee³ee~ FmekeÀe DeLe& ®eeBoer ³ee meesves keÀe efmekeÌkeÀe Lee~ Yeejle ceW ³en kesÀJeue
meesves kesÀ efmekeÌkesÀ (DeMeHeÀea) kesÀ efueS Òe³egkeÌle neslee nw~
SkeÀ Yeepeye efkeÀmeer keÀejCeJeMe SkeÀ YeeMeyoeJeueer Yeer meeLe ues peelee nw~ GvekeÀe SkeÀ -otmejs mes mecHeke&À ìtì peelee nw~ HeefjCeecele: SkeÀ Mey o
otmejs mLeeve Hej efYevve DeLe& oslee nw~ pewmes -
mebmke=Àle efnvoer yebieeueer iegpejeleer
veerue veerue + ueeruees (nje)
JeeìerkeÀe Jeejer Lej Jeeæ[er (Garden)
ce=ie (HeMeg) HeMeg-efJeMesefnvoer ®es< ìe, cejeþer ces cepeekeÀ nes ie³ee, efnvoer efMe#ee cejeþer ceW mepee nes ie³ee nw~
HeefjJesMe Yeso : HeefjJesMe ³ee JeeleeJejCe ceW Deblej nes peeves kesÀ keÀejCe MeyoeW kesÀ DeLeeX ceW HeefjJele&ve nes
peelee nw~ ³en HeefjJesMe Yeso DeveskeÀ keÀejCeeW m es nes mekeÀlee nw~
YeewieesefuekeÀ JeeleeJejCe :
HeefjJesMe ³ee JeeleeJejCe ceW Deblej nes peeves kesÀ keÀejCe MeyoeW kesÀ DeLeeX ceW HeefjJele&ve nes peelee
nw~ DeHeveer efÒe³e JemlegDeeW kesÀ veece Dev³e$e peekeÀj Yeer ueesie jKeles nQ~ Jesoc e s `G<ì^ 'Meyo YeQmee kesÀmunotes.in

Page 34

34DeLe& ceW nw yeeo ceW `G<ì^ 'keÀe Òe³eesie TBì kesÀ DeLe& ceW nesves ueiee ~FmekeÀe keÀejCe Dee³eeX keÀe YeewieesefuekeÀ
HeefjJesMe HeefjJele&ve ner nw~
‘CORN’ Meyo kesÀ efJeefYevve mLeeveeW Hej efJeefYevve DeLe& nQ -Fbiuew[ ceW iesnt B, mkeÀeìueQ[ ceW
`yeepeje' leLee DecesefjkeÀe ceW `cekeÌkeÀe' ~FmekeÀe SkeÀ ceveesjbpekeÀ GoenjCe Fme ÒekeÀej nw efJeMJe³egodOe kesÀ
mece³e Debûespees bves DecesefjkeÀe mes‘Corn’ iesntB ceBiee³ee Lee~ DecesefjkeÀe ves DeHeves DeLe& kesÀ Devegmeej
`cekeÌk eÀe' Yespe efo³ee yeeo ceW peeB®e keÀjeves Hej Yeso Keguee~ efnvoer ceW `Kees lee', `Kees leer', mece³e ve<ì
keÀjves keÀe DeLe& osles nw -mece³e Keeslee, mece³e Keesleer nw~ Hej Hebpeeye ceW `Keeslee' ( ieOee),` K e e s l e e r '
(ieOeer) kesÀ DeLe& ceW Òe³egkeÌle n esles nw~ Fmeer ÒekeÀej HeefM®eceer G.Òe. ceW ueeuee keÀe DeLe& JewM³e nw~ HetJeea
G.Òe. ceW keÀe³emLe nw ~G.Òe. ceW `þekegÀj' keÀe DeLe& `#eef$e³e' efyenej ceW `veeF&' Deewj yebieeue ceW `jmeesF³ee'
nw~
meeceeefpekeÀ HeefjJesMe Yeso :
meceepe ceW HeefjJ esMe Yeso mes DeLe& Yeso nes peelee nw~ DeBûespeer ceW Mother, Father,
Sister, Brother Deeefo Meyo efJeefYevve meeceeefpekeÀ JeeleeJejCe ceW efJeefYeVe DeLeex ceW Òe³egkeÌle nesles nQ~
HeefjJeej ceW ³es Meyo `ceelee', `efHelee', `yenve', `YeeF&' DeLe& ceW Òe³egkeÌle nesles nQ~ DemHeleeue ceW `ceoj' -
cewì^ve kesÀ efueS `efmemìj' Deewj veme& kesÀ efueS jesceve kewÀLeesefuekeÀ ®e®e& ceW `HeÀeoj 'Heeojer (Hegjesefnle )kesÀ
efueS leLee `ye´oj '`men³eesieer Heeojer' kesÀ efueS Òe³egkeÌle nesles nw~
efnvoer ceW `YeeF&' Meyo -meeLeer, efce$e, efnlewnesles nQ~ `yenve' Meyo yenve keÀer Dee³eg keÀer keÀv³eeSB, mensefue³eeB Deeefo keÀe yeesOe keÀjelee nw~
meeceeefpekeÀ HeefjJesMe kesÀ keÀejCe oer SkeÀeLe&ke À nesve Hej Yeer efnvog `Hejceelcee' keÀes `F&MJej ',
F&meeF& `God',cegmeueceeve `Deuueen' keÀnlee nw~
Oeeefce&keÀ HeefjJesMe Yeso :
Oeeefce&keÀ HejbHejeDeeW kesÀ keÀejCe MeyoeW kesÀ DeLeeX ceW Deblej Dee peelee nw~ Òee®eerve HejbHeje kesÀ
Devegmeej oes Jeso peeveves JeeueeW keÀes `efÜJesoer' leerve Jeso peevevesJeeues keÀes `ef$eJesoer' ³ee `ef$eHeeþer', ®eej
Jeso peeveves Jeeues keÀes `®elegJexoer' keÀnles nQ~ Hejbleg ³es Meyo Deye ye´endceCeeW keÀer peeefle -efJeMesjn ieS nw~
jepevee reflekeÀ HeefjJesMe Yeso :
jepeveereflekeÀ HeefjefmLeefle³eeW ceW Deblej nes peeves kesÀ keÀejCe MeyoeW kesÀ DeLeeX ceW HeefjJele&ve nes
peelee nw~ Gveces bcetue YeeJevee ve<ì nes peeleer nw~ J³eeHekeÀ DeLe& ceW Gve MeyoeW keÀe Òe³eesie nes peelee nw~
pewmes-
HeeefjJeeefjkeÀ ie=n keÀuen kesÀ efueS ceneYeejle
ogjeûen HetCe& keÀe³e& kesÀ efueS mel³eeûen
nþ ³egkeÌle Deeboesueve kesÀ efueS ¬eÀebefle
Peieæ[s ceW cejves Jeeues kesÀ efueS Menero
og<ì Ûo³e keÀes Yeer ceneMe³e ,efJeMeeue Ûo³e
je<ì^ keÀes Heerís ues peeves Jeeues keÀes Yeer vesleemunotes.in

Page 35

35YeeweflekeÀ HeefjJesMe Yeso :
YeeweflekeÀ meeOeveeW ceW HeefjJele&ve nesves kesÀ keÀejCe JemlegDeeW kesÀ veece ceW Yeer HeefjJele&ve nes peelee nw~
veF& JemlegDeeW kesÀ efvecee&Ce ³ee DeefJepeeS~ FmekesÀ efueS mejue GHee³e ³ener DeHevee³ee peelee nw efkeÀ keÀesF& Hegjevee Meyo pees GmekesÀ legu³e Jemleg
keÀe yeesOekeÀ nes, Gmes Gme DeLe& ceW Òe³eesie ceW uee³ee peeS~ Heerves kesÀ efueS Òe³egkeÌleHee$e keÀe Òee®eerve veece
`keÀceC[ue' (ueesìe) Deeefo %eele nw, Hejbleg `efieueeme' pewmes yele&ve keÀe veece De%eele nw~ DeBûespeer Meyo
Glass keÀeB®e kesÀ efueS nw~ DeBûespeer ceW `MeerMee' ³ee `oHe&Ce' keÀes Glass ³eeLookin (uegefkeÀv ei u e e m e )
keÀnles nQ~ Henues keÀeB®e keÀe yevee Dele: Gmes iueeme (efieueeme )keÀne ie³ee~ Hejbleg Deye DeLe& efJemleej nesves
mes Oeeleg, HueeefmìkeÀ Deeefo kesÀ yeves Hee$e keÀes Yeer iueeme keÀne peelee nw~ ‘Pen’ Meyo keÀe Fefleneme Yeer
Fmeer ÒekeÀej k eÀe nw~ Henues He#eer kesÀ HebKe keÀes ‘Pen’ keÀnles Les~ Henues keÀuece He#eer kesÀ HebKe mes yeveleer
Leer~ Dele: Gmes PenkeÀne ie³ee~ Deye PenHeÀeGvìve Hesve, [e@ì Hesve Deeefo kesÀ efueS Òe³egkeÌle nw~
efMe<ìe®eej SJeb efJevece´lee :
efMe<ìe®eej SJ eb efJevece´lee ceveg<³e keÀer kegÀueervelee keÀe met®ekeÀ nw~ FmeceW DenbYeeJe keÀe Heefjl³eeie
nw~ Dele SbJe DeHeves F<ìosJe, Hetp³e, jepee Deeefo keÀe yengle yeæ{e -®eæ{ekeÀj JeCe&ve efkeÀ³ee peelee nw~ Deewj
DeHeves keÀes leg®í mece Peep e e l e en w ~p e w m e s YekeÌle DeHeves keÀes oerve, Heeflele, HeeHeer Deeefo keÀne peelee nw lees
Hejceelcee keÀes oerve -yebOeg, Heeflele -HeeJeve, HeeuevekeÀlee&, jepee keÀes cenejepee, Devveoelee, pene Heveeo,
peielHeeuekeÀ Deeefo keÀne peelee nw~
DeMeesYeve kesÀ efueS Me esYeve Meyo :
ceveg<³e DeMeesYeve mes ye®evee ®eenlee nw~ Dele: MeesYeve Meyo Òe³egkeÌle keÀjlee nw~
DeMegYe :
ce=l³eg kesÀ efueS osneJemeeve, yewkegÀCþJeeme, Heb®elJe, mJeiee&efmeOeejCe, ueeMe kesÀ efueS MeJe, efceÆer,
JewOeJ³e kesÀ efueS ®etæ[er ìtìve e, uegì peevee, ceeBie meHesÀo nesvee, efmebotj Hetí peevee Deeefo~
DeMueerue :
ueppeepevekeÀ MeyoeW keÀe DeÒe³eesie ~FmeceW ceue -cet$eöl³eeie, vece´lee, ³eewve -keÀe³e& Deeefo Deeles
nQ~ pewmes -ceuel³eeie kesÀ efueS -Meew®e, ì Æer, HeeKee veecewoeve pe evee
cet$e l³eeie kesÀ efueS -ueIegMebkeÀe
mleve kesÀ efueS -íeleer
ieefYe&Ceer kesÀ efueS -HeeBJe Yeejer nesvee
keÀìglee ³ee Ye³ebkeÀjlee :
Ye³ebkeÀj Jemleg, DeefÒe³e ³ee Gmemes Ye³e nesves mes pewmes
meeBHe -uecyee keÀeræ[e
®es®ekeÀ -Meerleuee ceel ee, cenejeCeer
nwpee -Hesì ®eueveemunotes.in

Page 36

36DebOe efJeMJeeme :
DebOeefJeMJeeme kesÀ keÀejCe Heefle, Heeflve, ieg© yeæ[eW keÀe veece veneR efue³ee peelee~ pewmes
Heefle kesÀ efueS -DecegkeÀ kesÀ efHelee, megveespeer
Heeflve kesÀ efueS -DecegkeÀ keÀer ceeB, S W ceeueefkeÀve, DecegkeÀ keÀer cneleejer
ievos ³ee nerve keÀe³e& :
De®ís MeyoeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ pewmes -
Yebieer -peceeoej, cesnlej
®eesj -lemkeÀj
veeF& -jepee (Hebpeeyeer)
cesnlej -jepee (yeguebo Menj)
veewkeÀj -Servent ve keÀn k eÀjHouse associate
®eHejemeer -mesJekeÀ
keÌueke&À -yeeyeg
jmeesF³ee -cenejepe
pegiegHmee :
FmekeÀe DeLe& nw j#ee keÀjvee~ j#ee ³eesi³e Jemleg efíHeekeÀj jKeer peeleer nw Fmeer keÀejCe pegiegHmee
keÀe DeLe& efíHeeves ³eesi³e nes ie³ee~ Oeerjs -Oeerjs `pegiegHmee' Meyo keÀe Òe³eesie Ie=Cee kesÀ DeLe& ceW nesves ueiee~
Ie=CeemHeo yeeleeW keÀe Òe³eesie DeefMe<ì mecePee peelee nw~ ³eewve Debie, ³eewve YeeJevee kesÀ efueS efMe<ì MeyoeW
keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ pewmes -
cewLetve kesÀ efueS -jefle, keÀce&, mebYeesie
veive kesÀ efueS -efoiebyej
mee¢M³e :
mee¢M³e kesÀ keÀejCe Yeer MeyoeW kesÀ DeLeex ceW Deblej Dee peelee nw ~pewmes -
Òe#e³e -`efJeve³e' Hej Deye DeeÞe³e
Gl¬eÀebefle -`ce=l³eg' Hej Deye ¬eÀebefle
Gl¬eÀesMe -`ef®euueevee' Hej De ye Dee¬eÀesMe
®es<ìe -`Òe³elve' cejeþer ceW cepeekeÀ
GHev³eeme -‘Novel’ lesuegieg ceW YeeDe%eeve :
De%eevelee kesÀ keÀejCe yengle mes MeyoeW keÀe DeMegodOe Òe³eesie nesves ueielee nw, yeeo ceW Jes Meyo YeeHeæ[les nQ~ pewmes -
Demegj -osJe Deye je#eme
Oev³eJeeo -ÒeMebmee Deye Megef¬eÀ³ee
efHeÀpegue -yeskeÀej Deye Jes efHeÀpeguemunotes.in

Page 37

37Òe³eesieeefOeke̳e :
kegÀí Meyo DeefO ekeÀ Òe³eesie kesÀ keÀejCe DeHeve e cetue cenlJeHetCe& DeLe& Kees peeles nQ~ pewmes -
Þeerceeve -Henues Deeoj met®e keÀ Deye DeewHe®eeefjkeÀ ~
yeeyeg -Henues yeæ[HHeve met®ekeÀ Deye meeOeejCe J³eeqkeÌle ~
meen®e³e& :
meen®e³e& kesÀ keÀejCe Yeer MeyoeW kesÀ DeLe& yeoue peeles nQ~ pewmes -
efmevOeg -yeæ[er veoer efmebOe mes efmebOe ÒeosMe ~
mewvOeJe -efmebOeg osMe kes À yevee Hej Deye vecekeÀ Iees[e ~
He$e-`Helee' Hej Deye efueefKele He$e ~
HegvejeJe=efÊe :
keÀYeer -keÀYeer MeyoeW keÀe ognje Òe³eesie ®eue Heæ[lee nw~ efyebO³e HeJe&le kesÀ mLeeve Hej efyebO³ee®eue
HeJe&le ceue³e kesÀ efueS ceue³eefieefj, ceue³ee®eeue~ pewmes -
efnceeue³e -efnceeue³e HeJe&le
meppeve -meppeve Heg©Dev³e Yeemeebmke=ÀeflekeÀ Deeoeve -Òeoeve kesÀ keÀejCe Dev³e Yeenw~ Meyo keÀe Dev³e Yeemebmke=Àle ceW -meceejesn -®eæ{lee Deye GlmeJe
mecee®eej -K³eeefle Deye Keyej
Hebpeeyeer ceW -jesìer meæ[ ieF& -jesìer peue ieF&
cejccele keÀjvee -þerkeÀ keÀjvee Deye Heerìvee
J³ebi³e -Òe³eesie :
Fmes keÀeJ³eMeem$e ceW efJeHejer le ue#eCee keÀnles nQ~ efkeÀmeer Hej Dee#esHe keÀjves ³ee J³ebi³e keÀjves kesÀ
efueS Ssmes MeyoeW keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ pees meJe&Lee Gueìe DeLe& yeleeles nQ~ pewmes -
cegKe& keÀes Je=nmHeefle,
Petþs keÀes ³egefOeef<þj,
kegÀue#eCee keÀes m eleer,
Deveeæ[er keÀes Hebef[le,
Demegvoj keÀes keÀeceosJe keÀe DeJeleej
oerHe keÀes ue#HeerHeefle Deeefo~
ieewCe Òe³eesie :
iegCe meec³e kesÀ DeeOeej Hej Òe³eesie pewmes -megvoj keÀuHevee, keÀìg DevegYeJe, ceOegj ue³e, ceerþer
cegmkeÀeve, keÀìg me l³e, veerjuee#eefCekeÀ Òe³eesie :munotes.in

Page 38

38YeeJeeW Deewj DevegYet efle³eeW keÀer mejue, megboj SJe b keÀueelcekeÀ DeefYeJ³eeqkeÌle³eeW kesÀ efueS ue#eCee
Meyo MeeqkeÌle keÀe DeeÞe³e efue³ee peelee nw~ Fmemes YeeefueS DeveskeÀ ÒekeÀej DeHeveeSB peeles nQ~
SkeÀ Meyo kesÀ oes ªHeeW keÀe Òe®eueve :
keÀYeer -keÀYeer lelmece MeyoeW kesÀ meeLe -meeLe GmekesÀ leodYeJe ªHe keÀe Yeer Òe®eueve nes peelee nw~
keÀYeer -keÀYeer DeLe& efYevvelee Dee peele er nw~ pewmes -
mLeeve -osJeer osJeleeDeeW keÀe mLeeve~
Leeve -HeMeg keÀe Leeve, keÀHeæ[s keÀe Leeve
mleve -ñeer mes mecyeefOele
ieefYe&Ceer -ñeer kesÀ efueS
Oeve-HeMeg mes mecyeefOele
efkeÀmeer Meyo ³ee Jeie& keÀer ÒeOeevelee :
efkeÀmeer efJeMespewmes -
ueeue PeC[e -keÀc³egefvemì keÀe ÒeleerkeÀ
ieebOeer ìesHeer -keÀeBûesme keÀe ÒeleerkeÀ
YeieJee ìesHeer -YeepeHee keÀe ÒeleerkeÀ
DeefOekeÀ MeyoeW k esÀ mLeeve Hej SkeÀ Meyo :
ceesìj keÀej keÀes -ceesìj ³ee keÀej
mee³eefkeÀue efjkeÌMee keÀes -efjkeÌMee
jsuJes mìsMeve -mìsMeve
Ieesæ[e iee[er -ieeæ[er
YeeJeeJesMe :
YeeJeeJesMe ceW keÀYeer -keÀYeer efJeef®e$e DeLe& ceW MeyoeW keÀe Òe³eesie keÀjles nw ~p e w m e s -Mewleeve, meeues,
ieOee, Guuet kesÀ Heìdþs Deeefo
SkeÀ Jemlet keÀe veece Hetjs Jeie& keÀes osvee :
meeceev³e kesÀ efueS efJeMesm³eener -keÀeueer m³eener~ Deye nj jbie keÀes m³eener
Hewmes -cegPes Hewmes oerefpeS~ Hewmes -Oeve
meceeme, GHemeie&, efuebie -Yeso :
meceepe³egkeÌle Deewj Demecemle MeyoeW kesÀ DeLeex ceW Deblej neslee nw~ pewmes -
ke=Àjepe Heg©keÀefJejep³e -JewÐemunotes.in

Page 39

39mebef#eHlelee :
Òe³elve ueeIeJe ceeveJe keÀer ÒeJe=efÊe nw~ Dele: Jen Leesæ[s MeyoeW ceW DeefOekeÀ DeLe& ÒekeÀì keÀjvee
®eenlee nw~ pewmes -jece®ebê keÀes jecee ,ke=ÀefkeÀmeer je<ì^ ³ee peeefle keÀes Dev³e je<ì^, peeefle me bÒeoe³e kesÀ Òeefle Deveeoj :
efHeÀjbieer Henues Hegle&ieeueer ueesieeW keÀe Jee®ekeÀ Lee, Deepe DeBûespees keÀe Jee®ekeÀ yeve ie³ee~
`keÀeefHeÀj' keÀe cetue DeLe& Lee -Jen J³eeqkeÌle pees Fmueece keÀes veneR ceevelee, Deepe efnvotDeeW kesÀ efueS
DemecceeveeLe& Òe³egkeÌle nesves ueies nw~ Fmeer ÒekeÀej HeÀejmeer ceW efnvot keÀe DeLe& veer®e, iegueece nes ie³ee nw~
Fmeer keÀejCe Dee³e &-meceepeer petles keÀe kegÀjeve, Meew®eeue³e keÀes HeeefkeÀmleeve keÀnles nQ~
ieewCe DeLe& keÀer ÒecegKelee :
meen®e³e& Deeefo keÀejCeeW mes ieewCe DeLe& keÀe cegK³e DeLe& ceW Òe³eesie nesves ueielee nw~ mebmke=Àle ceW
osMe kesÀ DeeOeej Hej osMepe J³eeqkeÌle~ `Hebpeeye yeneogj nw 'ceW Hebpeeye Hebpeeyeer kesÀ efueS nw~ Demeerefj³ee osMe
kesÀ DeeOeej Hej Demegj veece ®eues~ Fmeer ÒekeÀej meguesceeve HeJe&le Hej nesves mes meguesceeveer vecekeÀ, keÀMceerj ceW
nesves mes kesÀmej keÀes keÀeMceerj ,®eerve mes mebyebOe nesves mes ®eerveer efceÆer veece Heæ[e nw~ lebyeeketÀ meJe&ÒeLece
metjle yebojieen Hej Gleejer ie³eer, Deble: m egjleer veece Heæ[e~
3.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& kesÀ DeO³e³eve mes íe$e DeLe& efJe%eeve keÀes efJemleej mes peeve mekesÀ nQ~ FmeceW
DeLe& efJe%eeve keÀer DeJeOeejCee, Meyo Deewj DeLe& keÀe mebyebOe, DeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeSB SJeb keÀejCe Dee efo
kesÀ ceeO³ece mes DeLe& efJe%eeve ke̳ee nw? DeLe& keÀe %eeve kewÀmes neslee nw? DeLe& efJe%eeve ceW MeyoeLe& kesÀ
DeevleefjkeÀ He#e keÀe efJeJes®eve, efJeMuesner DeLe& Deewj M eyo kesÀ mebyebOe ceW DeLe& Meyo keÀer Deelcee nw Deewj Meyo Mejerj nw~
3.7 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1) DeLe& efJe%eeve ceW efkeÀmekeÀe efJeJes®eve -efJeMues2) Dee®ee³e& HeeefCeefve ves Yee3) `Meyo odJeeje DeLe& keÀer Òeefleefle ³ee DeefYeJ³eeqkeÌle nesleer nw' ³en keÀLeve efkeÀmekeÀe nw?
4) cegefve ³eemkeÀ ves DeLe& HeefjJele&ve keÀer efkeÀleveer efoMeeSB ceeveer nw?
5) efvecveefueefKele efkeÀme efJeodJeeve ves DeLe& HeefjJele&ve keÀer ín efoMeeSB ceeveer nw?
6)`pegiegHmee 'Meyo cetuele: efkeÀme Oeeleg mes yevee nw?
3.8 ueIegllejer³e ÒeMve
1) DeLe& efJe%eeve keÀer DeJeOeejCee Hej mebef#eHle ceW ÒekeÀeMe [eefueS~
2) DeLe& efJemleej keÀes mHe<ì keÀerefpeS~munotes.in

Page 40

403) YeewieesefuekeÀ JeeleeJejCe mes DeLe& ceW HeefjJele&ve neslee nw? mebef#eHle ceW yeleeSB?
3.9 oerIeexllejer ÒeMve
1) DeLe& efJe%eeve ceW DeLe& HeefjJele&ve keÀer efoMeeDeeW Hej efJemleej mes ®e®ee& keÀerefpeS~
2) DeLe& efJe%eeve mes mebyebefOele DeLe& HeefjJele&ve kesÀ keÀejCeeW keÀes mHe<ì keÀerefpeS~
3.10 meboYe& ûebLe
1.Yee2.Yee3.Yee4.Yee5.meeceev³e Yee6.Yee
munotes.in

Page 41

414
efnboer keÀer ªHe j®evee
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
4.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
4.1 ÒemleeJevee
4.2 efnboer keÀer Meyo j®evee, Oe eleg, GHemeie&, Òel³e³e, meceeme
4.2.1 efnboer keÀer Meyo j®evee
4.2.2 Oeeleg
4.2.3 GHemeie&
4.2.4 Òel³e³e
4.2.5 meceeme
4.3 efuebie, Je®eve, keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee, meJe&veece, efJeMes4.3.1 meb%ee
4.3.2 meJe&veece
4.3.3 efJeMes4.4 meejebMe
4.5 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
4.6 ueIegllejer³e ÒeMve
4.7 oerIeexllejer ÒeMve
4.8 meboYe& ûebLe
4.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efnvoer J³eekeÀjCe ceW Meyo keÀer j®evee keÀer peevekeÀej er ÒeeHle keÀj HeeSWies~
efnvoer J³eekeÀjCe ceW Meyo -Oeeleg keÀer peevekeÀejer ÒeeHle keÀj HeeSBies ~
GHemeie&, Òel³e³e keÀer peevekeÀejer Deewj GvekeÀe Òe³eesie keÀjvee meerKe HeeSBies ~
meceeme keÀer j®evee Deewj GvekeÀe Òe³eesie keÀer peevekeÀejer ÒeeHl e keÀj HeeSBies ~
efuebie, Je®eve Deewj keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee , meJe&veece, efJeMesJ³eekeÀjefCekeÀ efve³ece mes DeJeiele nes HeeSBies ~munotes.in

Page 42

424.1 ÒemleeJevee
J³eekeÀjCe Jen meeOeve nw efpemekesÀ ceeO³ece mes nce efkeÀmeer Yeer YeeefueKeves SJeb mecePeves keÀe %eeve ÒeeHle keÀjles nw~
GoenjCe -J³eekeÀjCe kesÀ ceeO³ece mes MeyoeW keÀe ¬eÀce SJeb GvekesÀ Òe³eesie keÀer peevekeÀejer ÒeeHle nesleer nw~
pewmes -Jen iee³e keÀeueer nw ~ J³eekeÀjCe keÀer ¢ef<ì mes ³en Jeeke̳e DeMegodOe nw efpemekeÀe Meg× Jeeke̳e nesiee -
Jen keÀeueer iee³e nw~ Fmeer ÒekeÀej MegodOe Jeeke̳eeW SJeb MeyoeW keÀe Òe³eesie ner J³eekeÀjCe keÀn ueelee nw~
J³eekeÀjCe keÀer cenlle em eJe& efJeefnle nw~ FmekeÀer c enlle e kesÀ yeejs ceW mebmke=Àle ceW SkeÀ MueeskeÀ nw, pees
J³eekeÀjCe keÀer cenlle e keÀes oMee&lee nw~
’³eod³eefHe yeng veeIeermeke=ÀlMeke=Àle“
DeLee&le ns Heg$e! ³ee fo legce yengle DeefOekeÀ efJeodJeeve veneR yeve Òeefle nes ³ee yengle DeefOe keÀ veneR
Heæ{ Heeles nes, lees Yeer J³eekeÀjCe DeJeM³e Heæ{es, efpememes efkeÀ `mJepeve' (DeHeves ueesie) kesÀ mLeeve Hej
`ÞJepeve' (kegÀÊee) leLee `mekeÀue' (mecHetCe&) kesÀ mLe eve Hej `MekeÀue' (ìtìe ngDee) Deewj meke=Àle
(efkeÀmeer mece³e) kesÀ mLeeve Hej `Meke=Àle' (ieewyej keÀe Ietj) ves nes peeS~
keÀnves keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ ³eefo J³eekeÀjCe keÀe %eeve veneR jnsiee lees meceepe ceW GHeneme kesÀ
Hee$e nes peeSsieW~ D ele: J³eekeÀjCe keÀer cenlee meJe&efJeefole nw~
4.2 efnboer keÀer Meyo j®evee, Oeeleg, GHemeie&, Òel³e³e, meceeme
4.2 .1efnvoer keÀer Meyo j®evee :
YeeDeeie, peue veeleLee lespe kesÀJeue Meyo nQ~ Hejbleg peye ³es Meyo Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle nesves kesÀ efueS ³eesi³elee
ÒeeHle keÀj uesles nQ DeLeJee efJeYeeqkeÌle Òel³e³e Deeefo mes meb³egkeÌle neskeÀj efJeefJeOe J³eekeÀjefCekeÀ ªHe ûenCe
keÀj uesles nw ley e FvnW Heo keÀne peelee nw~ pewmes -
jece ves lespe Deeie peueeF& Jeeke̳e ceW jece, lespe, Deeie Deewj peueeF& Meyo Heo yeve ieS nQ~
FveceW jece keÀlee& nw, lespe efJeMesÒekeÀej MeyoeW keÀes peye J³eekeÀjCe kesÀ DeeOeej Hej efJeMuesefmecyevOeer ³eesi³elee keÀe GuuesKe efkeÀ³ee peelee nw, leye ³es Meyo ner Heo keÀer keÀesefì ceW Dee peeles nQ~
mebmke=Àle kesÀ J³eekeÀjCee®ee ³eex ves meeLe&keÀ OJeefve mecetn mes efveefce&le Heo keÀes oes YeeieeW ceW
efJeYeeefpele efkeÀ³ee nw~ 1) Òeke=Àefle 2) Òel³e³e
Òeke=Àefle mes leelHe³e& Gme cetue Meyo mes nw, pees Heo keÀer ³eesi³elee ÒeeHle keÀjves mes HetJe& HetCe&le:
DeKeb[ SJeb DeefJ eYeep³e jnlee nw Deewj Òel³e³e mes leelHe³e& J³eekeÀjCe kesÀ Gme j®eveelcekeÀ Keb[ mes nw, peesmunotes.in

Page 43

43cetue Meyo kesÀ meeLe Deble ceW pegæ[keÀj GmekesÀ DeLe& keÀer Òeleerefle mHe<ì ªHe mes keÀjelee nw~ GoenjCe kesÀ
efueS `Yeejleer³e' Meyo ceW `Yeejle' cetue Meyo ³ee Òeke=Àefle nw, peyeefkeÀ `F&³e' Òel³e³e nw~ Fmeer lejn
`®egiegueKeesj' Meyo ceW `®egiegue' Meyo cetue Meyo ³ee Òeke=Àefle nw peyeefkeÀ `Keesj' Òel³e³e nw~ Fme ÒekeÀej
Òeke=Àefle SJeb Òel³e³e kesÀ ³eesie mes mebHetCe& J³eeJenejesHe³eesieer meeLe&keÀ Me yoeW keÀe efvecee&Ce neslee nw~
mebmke==Àle J³eekeÀjCe kesÀ Henues J³eekeÀjCe cegefve, ³eemkeÀ ves DeHeves `efvejkeÌle' veecekeÀ ûebLe ceW
Òeke=Àefle ³ee cetue Meyo kesÀ ®eej Yeso efkeÀS nQ~
1) veece : DeLee&le HeoeLe&Jee®ekeÀ Meyo~ pewmes -neLeer, cev eg<³e, HeJe&le
2) DeK³eele: -DeLee&le ef¬eÀ³eeJee®ekeÀ Meyo -pewmes -Keelee nw, peelee nw~
3) GHemeie& -De (%eeve) meb (nej) DeHe (nej) Deeefo
4) efveHeele : pewmes Fefle, Denes, Deeefo, SJeb
FmekesÀ yeeo mebmke=Àle kesÀ cetOe&v³e Jew³eekeÀjCe cenef< e& HeeefCeefve ves DeHeves, `De<ìeO³ee³eer' veecekeÀ
J³eekeÀjCe ûebLe ceW cegefve ³eemkeÀ odJeeje Òe³egkeÌle `veece' kesÀ mLeeve Hej ÒeefleHeeefokeÀ Meyo keÀe Òe³eesie efkeÀ³ee
nw~ Jewmes osKee peeS lees oesveeW Yeer Meyo meeLe&keÀ nQ~ ke̳eeWefkeÀ veece k eÀe DeLe& nw Jes meYeer HeoeLe& efpevekeÀe
veecekeÀjCe ngDee nes leLee ÒeeefleHeeefokeÀ keÀe DeLe& nw, pees Òeefle Heo ceW DeLee&le Òel³eskeÀ Heo ceW efJeÐeceeve
nes~ pewmes -Yeejleer³e, Yeejleer³elee, Yeejleer³elJe Deeefo HeoeW ceW `Yeejle' Meyo efJeod³e ceeve nw~ Dele:
Yeejle SkeÀ ÒeefleHeeefokeÀ nw~ HeeefCeef veves Fme ÒeefleHeeokeÀ kesÀ leerve Yeso efkeÀS nw~
1) meb%ee
2) meJe&veece
3) efJeMesmeb%ee : efkeÀmeer J³eeqkeÌle, HeoeLe& leLee YeeJe kesÀ veece keÀes meb%ee keÀnles nQ~
meJe&veece : pees Meyo meb%ee kesÀ mLeeve Hej Òe³egkeÌle neslee nw Gmes meJe&veece keÀnles nQ~
efJeMesmeb%ee -jece, efnceeue³e, YeueeF&, yegjeF& Deeefo
meJe&ve ece-let, Jen, ceQ, Jes Deeefo
efJeMesFme efJeMesDeefOekeÀ ³egkeÌlemebiele SJeb GHe³egkeÌle efoKeeF& oslee nw, Deewj ³en mHe<ì Helee ®euelee nw efkeÀ meb%ee SkeÀ Ssmee
ÒeeefleHeeefokeÀ nw, pees J³eeqkeÌle, HeoeLe& ³ee YeeJe kesÀ veece keÀe ÐeeslekeÀ nw~
meb%ee keÀe efvecee&Ce Òeke=Àefle Deewj Òel³e³e kesÀ ³eesie mes neslee nw~ mebmke=Àle ceW meb%ee, Meyo oes
ÒekeÀej mes efceueles nQ~ Fveces bmes kegÀí mJejeÊe nQ lees kegÀ®e J³ebpeveevle~ efpeve meb%ee MeyoeW kesÀ Deble ceW ceb
mJej jnlee nw, Jes mJejevle keÀnueeles nQ~ pewmes yeeuekeÀ, uelee, ceefle, veoer Deeefo~
efpeve meb%ee MeyoeW kesÀ Deble ceW J³ebpeve D eeles nw Jes J³ebpeveevle keÀnueeles nQ~munotes.in

Page 44

44pewmes -jepeved, Mejod, peieled, efJeÐegled Deeefo~ Deepe efnvoer ceW DeefOekeÀebMele mJejevle MeyoeW keÀe ner
J³eJenej neslee nw~ mebmke=Àle ûeefnle Meyo J³ebpeveevle nw~
4.2.2 Oeeleg :
mebmke=Àle J³eekeÀjCe ce W ef¬eÀ³eeDeeW kesÀ cetue ªHe keÀes Oeeleg keÀnles nQ~ Oeeleg ner mebmke=Àle MeyoeW kesÀ
efvecee&Ce kesÀ efueS cetue lelJe (keÀ®®ee ceeue) nw~ FvekeÀer mebK³ee ueieYeie 2012 nw~ OeelegDeeW kesÀ meeLe
GHemeie& Òel³e³e efceuekeÀj leLee meeceeefmekeÀ ef¬eÀ³ee DeeW kesÀ odJeeje meYeer Meyo (meb%ee, meJe&veece, ef¬eÀ³ee)
Deeefo yeveles nQ~ otmejs Meyo ceW keÀnW lees mebmke=Àle keÀe ueieYeie nj Meyo Devlele: OeelegDeeW kesÀ ªHe ceW
leesæ[e pee mekeÀlee nw~ ke=À, Yet, mLee, Deve d,% e e ,³ e g p e d ,i e c e d ,c e v e ,p e v e ,¢ M e Deeefo kegÀí ÒecegKe
OeelegSB nQ~
OeelegDeeW mes J³eglHevve kegÀí MeyoeW kesÀ efueS GoenjCe
1) ke=À (keÀjvee)
meb%ee -keÀe³e&, GHekeÀjCe, keÀce&ved, Òeef¬eÀ³ee
efJeMesef¬eÀ³ee -keÀjesefle, vecemkegÀ ©,ÒeeflekeÀjesef ce, kegÀce&
2) Yet (nesvee)
meb%ee -Yekeve , ÒeYeeJe, JewYeJe, Yetle, GodYeJe
efJeMesef¬eÀ³ee -YeefJe<³eefle, DeYeJe, DeYeJe, mebYeJesle
3) ieced (peevee)
meb%ee -ieefle, Deeievleg keÀ, peiele, mebiece, Òeieefle
efJeMesef¬eÀ³ee -mebie®í, efveie&®íeefle, GHeieefce<³eeefce
4.2.3 GHemeie& -
MeyoeW kesÀ Deeefo ceW pegæ[keÀj MeyoeW kesÀ DeLe& ceW efJeMeskeÀnueeles nQ~ Fve GHemeieeX keÀe Deueie mes Òe³eesie veneR efkeÀ³ee pee mekeÀlee DeLee&le mJeleb$e ªHe mes FmekeÀe
keÀesF& efJeMesDeueeJee efnvo er leLee Got& lelmece MeyoeW keÀe Yeer Òe³eesie neslee nw~
mebmke=Àle kesÀ GHemeie& DeLe& Meyo ªHe
De (veneR, DeYeeJe, ner ve, efJeHejerle) DeKeb[, DeveeLe, DeOece&, Deef[ie,
De®eue, DeLeen
Deved (veneR, DeYee Je) Devee®eej, DeveHe{, Deveeefo, DeveskeÀ,
DeveeLe
kegÀ (yegje, nerve) kegÀªHe, kegÀkeÀce&, kegbÀ®eeue, kegÀceb$eCemunotes.in

Page 45

45Gled (TB®ee, Þes<þ) GlkeÀGlHevve
GHe (meceerHe, íesìe, ieewCe) GHecee, GHeefveJesMe, GHe®eej, GHeYeso
Gled (TB®ee, Þes<þ) GlkeÀDeJe (yegje, veer®ee, nerve) DeJeiegCe, DeJeveefle, DeJeMesmeg (De®íe, menpe) megHeg$e, megkeÀce&, megiece, megceve
mJe (DeHevee) mJejep³e, mJeleb$e, mJe®íbo, mJeYeeJe
efJe (efJeMesÒeefle (Deesj, efJeªodOe, meeceves,
Òel³eskeÀ)ÒeefleketÀue, Òeefleefnbmee, Òeefleefove, Òeefle#eCe
ef®ej (meowJe, yengle) ef®ejkeÀeue, ef®eje³eg, ef®ejbleve
leled (GmekesÀ pewmee) lelkeÀeue, lelHej, lelHeM®eele
efnvoer kesÀ G Hemeie&
GHemeie& DeLe& Meyo ªHe
DeOe (DeeOee) DeOepeuee, DeOeceje, De OeefKeuee,
DeOeKe e³ee
G (DeYeeJe, jefnle) Gpeæ[e, GveeRoe
kegÀ (yegje, yegjeF&, efve®euee) kegÀHee$e, kegÀK³eele, kegÀ®ee ue, kegÀkeÀce&,
kegÀceeie&
og (yegje, nerve) ogyeuee, ogmmen , ogkeÀeue, ogmeeO³e,
ogpe&ve, ogie&ce
efyeve (efveefyeveyee s³ee
Yej (Hetje, þerkeÀ) YejHetj, Yejceej, YejHesì
me, meg (De®íe, Gllece) meHetle, mejue, mepeie, me®esle, me jme,
megiece, megkeÀv³ ee, megHeÀue
Got& kesÀ GHemeie& -
GHemeie& DeLe& Meyo ªHe
keÀce (Leesæ[e) keÀceefmeve, keÀcepeesj, keÀceyeKle, keÀceGce´
vee (veneR, DeYeeJe) veeHemebo, veemecePe, veepee³epe,
veeyeeefueiemunotes.in

Page 46

46yeo (yegje) yeoefkeÀmcele, yeo®eueve, yeoleceerpe,
yeoveece, y eomegjle
KegMe (Òemevve) KegMeneue, KegMeKeyejer, KegMevemeerye,
KegMeyet
yes (efyevee) yeskeÀmetj, yesjnce, yesF&ceeve, yesvekeÀe ye,
yes®eeje, yesFppele
uee (efyevee) ueeHejJeen, ueeFueepe, uee®eej,
ueepeJeeye
nj (Òel³eskeÀ) njjespe, njHeue, njmeeue, njefove
nce (meceeve) nceMekeÌue, nceoo&, ncejen, ncejepe,
nceJeleve, nceooea
J³eglHeeflle kesÀ DeeOeej Hej cegK³e ªHe mes Meyo kesÀ oes cetue ªHe nesles nQ, ªæ{ Deewj ³eewefiekeÀ
ªæ{ Meyo efkeÀmeer kesÀ cesue mes veneR yeveles ³es mJeleb$e nesles nQ ;uesefkeÀve ³eewefiekeÀ MeyoeW keÀer j®evee ªæ{
Meyo kesÀ Deeefo ³ee Deble ceW pegæ[ves Jeeues MeyoebMeeW mes nesleer nw~ ³es MeyoebMe ªæ{ Meyo mes efceuekeÀj FmekesÀ
DeLe& ceW HeefjJele&ve uee osles nw~ Fme ÒekeÀej veS MeyoeW keÀer j®evee nesleer nw~ ³ener `Meyo -j®evee'
keÀnueeleer nw~ Meyo j®evee kesÀ cegK³e leerve ÒekeÀej nw~ 1) GHemeie&, 2) Òel³e³e, 3) meceeme
4.2.4 Òel³e³e :
MeyoeW kesÀ Deble ceW pegæ[keÀj MeyoeW kesÀ DeLe& ceW efJeMesnQ~ ÒecegKe Òel³e ³e veer®es efoS pee jns nQ~
meb%ee yeveeves Jeeues ÒecegKe Òel³e³e :
DeeF& -®eæ{eF&, Heæ{eF&, efueKeeF&, OegueeF&, efmeueeF&
Deenì -cegmkegÀjenì, Ieyejenì, ef®eu ueenì, keÀæ[Jeenì
DeeJeì -efceueeJeì, efueKeeJeì, efoKeeJeì, mepeeJeì
Deeve -Gæ[eve ,e f c e u eeve, ueieeve, GHeÀeve, Gþeve
F&-ce]peotjer, lewjekeÀer, veLeveer, keÀLeveer, lespeer, efPeæ[keÀer
DekeÀ -®eeuekeÀ, HeeuekeÀ, HeeJekeÀ, iee³ekeÀ, vee³ekeÀ
leer-efieveleer, yeæ{leer, Oejleer, Yejleer, HeÀyeleer
vee-Heæ{vee, efueKevee, osKevee, Kesuev ee, meesvee
veer-keÀlejveer, OeeQkeÀveer, íeveveer, Deesæ{veer
lee-efMeMeglee, ceveg<³elee, oeveJelee, ceeveJelee, oemelee
lJe-Heg©

Page 47

47efJeMesDee-Yetuee, YeìkeÀe, YetKee, cewuee
FkeÀ -Oeeefce&keÀ, veeieefjkeÀ, veweflekeÀ
DeeT -keÀceeT, ef ìkeÀeT, efyekeÀeT, KeeT
DeeJevee -[jeJevee, megneJevee, uegYeeJevee
Fle-Deevebefole, meceeefnle, nefJeeve -OeveJeeve, Yeei³eJeeve, cetu³eJeeve
Jeeuee -KeevesJeeuee, HeervesJeeuee, Heæ{ves Jeeuee
uee-Deieuee, efve®euee, Henuee, IegBIeuee
ef¬eÀ³ee yeveeves Jeeues Òel³e³e :
lee-[tyelee, ®eæ{lee, Deelee, peelee, jeslee
Dee-peeiee, yewþe, uesìe, Gþe
keÀj -meeskeÀj, GþkeÀj, yewþkeÀj, efueKekeÀj
vee-oewæ[vee, Kesuevee, peeievee, jesvee
YeeJeJee®ekeÀ meb%ee yeveeves Jeeues Òel³e³e :
Hee-ceesìeHee, DeeHee, yegæ{eHee
DeeF& -ceesìeF&, ieesueeF&, TB®eeF&
lee-megbojlee, kegÀªHelee, og<ìlee, ceveg<³elee
lJe-yebOeglJe, ñeerlJe, J³eeqkeÌlelJe, DeefmlelJe
Deewleer -ceveewleer, ®egveewleer
keÀle=Jee®ekeÀ Òel³e³e :
Deej -kegÀcnej, uegnej, megveej
F³ee -jmeesF³ee, megefKe³ee, ogefKe³ee
DekeÀ -HeeþkeÀ, megOeejkeÀ, uesKekeÀ
keÀej -keÀueekeÀej, He$ekeÀej, keÀneveerkeÀej
Sje-ef®elesje, uegìsje, meHesje, þþsje
iej-meewoeiej, peeotiej, yeep eeriej
keÀce&Jee®ekeÀ Òel³e³e :
JeeB-Hee®eJeeB, meeleJeeB, DeeþJeeB
meje -otmeje, leermeje
nje-FkeÀnje, ognje, eflenje
ñeerefuebieJee®ekeÀ Òel³e³e :
Dee-efÒe³ee, yeeuee, efMe<³ee, meglee
F&-osJeer, Mesjveer, ueæ[keÀer, yesìer, ®ee®eer
Fve-Oeesyeerve, megveeefjve, ceeefueve
Deeveer -osJejeveer, pesþeveermunotes.in

Page 48

48ef¬eÀ³eeefJeMesHetJe&keÀ -meHeÀueleeHetJe&keÀ, MeebefleHetJe&keÀ, Oew³e&HetJe&keÀ
le:-meeOejCele:, efJeMesMe:-HebeqkeÌleMe :, De#ejMe:, J eeke̳eMe:
GHemeie& Deewj Òel³e³e keÀe SkeÀ meeLe Òe³eesie
kegÀí Meyo Ssmes nesles nQ efpeveceW GHemeie& Deewj Òel³e³e oesveeW keÀe Òe³eesie neslee nw; pewmes -
Meyo GHemeie& cetueMeyo Òel³e³e
DeceeveJeer³elee - De+ceeveJeer³e +lee
yeskeÀejer - yes+keÀej +F&
F&ceeveoejer - F&+ceeve +oejer
efveo&³elee - efve&j +o³e +lee
Devegoejlee -Deve +Goej +lee
nceooea -nce + oo& +F&
Devepeeveer -Dee+ peeve +F&
mJeosMeer -mJe+ osMe +F&
yeo®eueveer -yeo + ®eueve +F&
HeefjHetCe&lee -Heefj+ HetCe& +lee
DeHeceeefvele -DeHe + ceeve +Fle
mJeeYeeefJekeÀ -mJe+ YeeJe +F
DeefYeceeveer -DeefYe +ceeve +F&
efveuebefyele -efve+ uebye +Fle
yesJeHeÀeF& -yes+ JeHeÀe +F&
yesnesMeer -yes+ nesMe +F&
4.2.5 meceeme :
HeefjYeeMeyo yevee³ee peelee nw lees, Gme cesue keÀes `meceeme' keÀnles nQ~“
mebmke=Àle Oeeleg Demed `meb#esHe keÀjvee' ceW meced GHemeie& peesæ[keÀj mece eme Meyo efveefpemekeÀe DeLe& nw meceenej ³ee efceueeHe~ Fme ÒekeÀej nce Heeles nQ efkeÀ meceeme keÀe JeemleefJekeÀ DeLe&
`mebef#eHeerkeÀjCe' ngDee ~pewmes -®ebê kesÀ meceeve cegKe keÀes nce ®ebêcegKe Yeer keÀn mekeÀles nQ~munotes.in

Page 49

49meceeme j®ev ee ceW oes Meyo (Heo) nesles nQ~ Henuee Heo ` HetJe&Heo 'keÀne peelee nw Deewj otmeje
Heo `GllejHeo' leLee Fve oesveeW kesÀ meceeme mes yevee ie³ee Meyo `mecemleHeo' ~
pewmes -
HetJe&Heo +GllejHeo mecemleHeo HetJe&Heo +GllejHeo mecemleHeo
oMe +Deeve ve
(nQ efpemekesÀ)oMeeveve jepee +(keÀe) Heg$e jepeHeg$e
Ieesæ[e +meJeej
(Ieesæ[s Hej meJeej)Iegæ[meJeej ³eMe +(keÀes) ÒeeHle ³eMeÒeeHle
meceeme efJeûen :
peye mecemleHeo kesÀ meYeer Heo Deueie -Deueie efkeÀS peeles nQ, leye Gme Òeef¬eÀ³ee keÀes me ceeme-
efJeûen keÀnles nQ~ pewmes -`meerlee -jece' mecemleHeo keÀe efJeûen nesiee meerlee Deewj jece~
meceeme kesÀ Yeso :
1) lelHeg©2) keÀce&Oeej³e meceeme
3) odefJeieg meceeme
4) DeJ³e³eerYeeJe meceeme
5) odJebodJe meceeme
6) yengJe´eref nm e c e e m e
1) lelHeg©mecemle Heo yeveeles mece³e yeer®e keÀer efJeYeeqkeÌle³eeW keÀe ueesHe nes peelee nw~ pewmes -ieg©oef#eCee
keÀe efJeûen nw -`ieg© kesÀ efueS iegª oef#eCee ~'mecemle Heo yeveeves Hej (ieg©oef#eCee) kesÀ efueS efkeYeeqkeÌ le
keÀe ueesHe nes ie³ee nw~
lelHeg©lelHeg©1) keÀce& lelHeg©mecemleHeo efJeûen mecemleHeo efJeûen
megKeÒeeHle megKe keÀes ÒeeHle MejCeeiele MejCe keÀes Deeiele
³eMeÒeeHle ³eMe keÀes ÒeeHle ûeeceiele ûeece keÀes iele
Hejueesieceve HejueeskeÀ keÀes ieceve pesyekeÀleje pesye keÀes keÀlejves Jeeuee
2) keÀjCe lelHeg©mecemleHeo efJeûen mecemleHeo efJeûen
ceoesOe ceo mes DebOee ceocemle ceo mes cemle
mJejef®ele mJe mes jef®ele o³eeê& o³ee mes Deeê&munotes.in

Page 50

503) mebÒeoeve lelHeg©mecemleHeo efJeûen
³e%eMeeuee ³e%e kesÀ efueS Meeuee
jenKe®e& jen kesÀ efueS Ke®e&
ieg©oef#eCee ieg© kesÀ efueS oef#eCee
4) DeHeeoeve lelHeg©mecemleHeo efJeûen
Oevenerve Oeve mes nerve
$eÝCecegkeÌle $eÝCe mes cegkeÌle
peeefle®³egle peeefle mes ®³egle
5) mebyebOe lelHeg©mecemleHeo efJeûen
osJeoeme osJe keÀe oeme
je<ì^Heefle je<ì^ keÀe Heefle
jepe Heg$e jepee keÀe Heg$e
HejeOeerve Hej kesÀ DeOeerve
efJeod³eemeeiej efJeod³ee kesÀ meeiej
6) DeefOekeÀjCe lelHeg©mecemleHeo efJeûen
³egodOeefveHegCe ³egodOe ceW efveHegCe
Heg©efJe®eejceive efJe®eej ceW ceive
7) ve_e meceeme -peneB efvemecemleHeo efJeûen
Dev³ee³e ve v³ee³e
DemeHeÀue ve meHeÀue
DeveHeæ{ ve Heæ{e efueKee
2) keÀce&Oeej³e meceeme
efpemekeÀe Henuee Heo efJeMesHeo GHeces³e ne s lees, Jen `keÀce&Oeej³e meceeme 'keÀnueelee nwb~
efJeMesveeruekeÀceue - veeruee nw pees keÀceue
Heg©DeOeHekeÀe - DeeOee nw pees HekeÀemunotes.in

Page 51

51GHeceeve -GHeces³e
osnuelee -uelee ªHeer osn
®ebêce gKe-®ebê kesÀ meceeve cegKe
3) odefJeieg meceeme
FmeceW Henue e Heo mebK³ee Jee®ekeÀ neslee nw leLee efkeÀmeer mecetn efJeMespewmes -
melemeF& -meele meew oesneW keÀe meceenej
oefJeceg -oes iee³eeW keÀe meceenej
ef$eueeske À-leerve ueeskeÀeW keÀe meceenej
4) DeJ³e³eerYeeJe meceeme
FmeceW Henuee Meyo ÒeOeeve neslee nw Deewj meceeme mes pees Meyo yevelee nw, Jen DeJ³e³e neslee nw~
mecemle Meyo kesÀ DeJ³e³e ªHe ceW GHeefmLele nesves kesÀ keÀejCe Fme meceeme keÀe veece DeJ³ e³eerYeeJe Heæ[e nw~
mebmke=Àle ceW DeJ³e³eerYeeJe meceeme cesb HetJe&Heo DeJ³e³e neslee nw Deewj GllejHeo meb%ee ³ee efJeMesYejHesì, ³eLeemebYeJe, ³eLeemLeeve Deeefo~ uesefkeÀve efnvoer meceemeeW ceW FmekesÀ DeHeJeeo mJeªHe Henuee Heo
meb%ee leLee efJeMesneLeeW -neLe (neLe meb%ee)
nj Ieæ[er (nj efJeMesDeJ³e³eerYeeJe meceeme kesÀ Dev³e GoenjCe
Deemecegê -mecegê He³e¥le
DeecejCe -cejCe -He³e¥le
Dee%eevegmeej -Dee%ee kesÀ Devegmeej
yeKetyeer -Ketyeer kesÀ meeLe
yesHeÀe³eoe -HeÀe³eos kesÀ efyevee
Òeefleefove -efove -efove
Òel³e#e -DeeBKeeW kesÀ meeceves
YejmekeÀ -Hetjer MeeqkeÌle mes
5) odJebodJe meceeme :
efpeme mecemleHeo ceW oesveeW Heo ÒeOeeve nesb leLee efJeûen keÀjves ceW oesveeW HeoeW kesÀ yeer®e `Deewj',
`³ee', `leLee', `DeLeJee' pewmes ³eespekeÀ MeyoeW keÀe Òe³eesie nes lees, Gmes `odbJeodJe meceeme' keÀnles nQ~
odbJeodJe keÀe DeLe& ³ee oes mes DeefOekeÀ JemlegDeeW keÀe ³egice DeLee&le peesæ[e neslee nw~ pewmes -
jeOee -ke=Àjepee -jbkeÀ -jepee Deewj jbkeÀ
Yeuee -yegje -Yeuee Deewj yegje
HetJe&-HeefM®ece -HetJe& Deewj HeefM®ecemunotes.in

Page 52

526) yengJe´erefn meceeme :
efpeme meceeme ceW oesveeW Keb[ ÒeOeeve oeW Deewj mecemleHeo DeHeves Heoesb mes efYevve efke Àmeer Dev³e
meb%ee keÀe yeesOe keÀjJe eles neW, lees Gmes yengJe´erefn meceeme keÀnles nw~ FvekeÀe efJeûen keÀjves Hej efJeMesmes `Jeeuee', `Jeeueer', `efpemekeÀe', `efpemekeÀer', `efpememes', Deeefo Meyo HeeS peeles nQ~ ³en Yeer keÀne pee
mekeÀlee n w efkeÀ efJeûen Heo keÀe efJeMesefJeef$euees®eve -leerve nw uees®eve efpemekesÀ (MebkeÀj)
De<ìeO³ee³eer -Deeþ DeO³ee³eeW Jeeuee (HeeefCeveer J³eekeÀjCe)
iepeeveve -iepe kesÀ meceeve Deeveve (ieCesMe)
eflejbiee -leerve jbiees Jeeuee (Þeerke=À4.3efuebie, Je®eve ,keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee, meJe&veece, efJeMeskeÀe ©HeeblejCe :
4.3.1 meb%ee -efuebie, Je®eve leLee keÀejkeÀ :
Òeke=Àeflele : efJekeÀejer keÀesefì kesÀ Meyo nesves kesÀ keÀejCe leerve ÒekeÀej kesÀ efJekeÀejkeÀ lelJeeW kesÀ DeeOeej Hej
meb%eeDeeW keÀe ªHeeblej neslee nw~
pewmes -ye®®ee Kesue jne nw~ ye®®eer Kesue jner nw~
Mesj iejpe jne nw~ Mesjveer iejpe jner nw~
Ieesæ[e yewþe nw~ Ieesæ[er yewþer nw~
GHe³eg&keÌle GoenjCeeW ceW jsKeebefkeÀle efkeÀS ieS Meyo efuebie kesÀ DeeOeej Hej ªHeebleefjle ngS nQ~
Fmeer ÒekeÀej Je®eve kesÀ DeeOeej Hej Fve Jeeke̳eeW kesÀ meb%ee MeyoeW keÀe ªHeeblejCe Fme ÒekeÀej nesiee -
ye®®ee Kesu ej n en w ~ ye®®es Kesue jns nQ~
Mesj iejpe jne nw~ Mesj iejpe jns nQ~
Ieesæ[e yewþe nw~ Ieesæ[s yewþs nw~
ye®®eer Kesue jner nw~ yeef®®e³eeB Kesue jner nQ~
Mesjveer iejpe jner nw~ Mesjefve³eeB iejpe jner nQ~
kegÀeflle otOe Heer ie³eer~ kegÀeflle³eeB o tOe Heer ie³eer~
Ieesæ[er yewþer nw~ Ieesef[³eeB yewþer nw~
GHe³eg&keÌle meb%ee MeyoeW ceW efuebie leLee Je®eve kesÀ DeeOeej Hej pees ªHe Yeso efoKeeF& oslee nw,
GmeceW keÀlee& keÀejkeÀ keÀe Metv³e Òel³e³e Yeer pegæ[e ngDee nw~ Metv³e Òel³e³e kesÀ ³eesi e mes yeves Heo -ªHe keÀes
$eÝlet († meerOee) ³ee cetueªHe keÀnles nQ~ keÀejkeÀ ef®evneW kesÀ ³eesie mes yeves Heo ªHe keÀes efJeke=Àle ªHe
keÀnles nQ~ pewmes -kegÀlles ves otOe Heer efue³ee~ kegÀlleeW ves otOe Heer efue³ee~ ye ®®es keÀes otOe ®eeefnS~ ye ®®eeW keÀes
otOe ®eeefnS~ ³en ceesjveer keÀe ye®®ee nw~ ³es ceesjefve³eeW kesÀ ye®®e sn Q ~munotes.in

Page 53

53GHe³eg&keÌle efJeke=Àle ªHeeW ceW efuebie Je®eve keÀer keÀesefì kesÀ meeLe -meeLe keÀejkeÀ keÀesefì Yeer ªHe
efJekeÀej keÀe DeeOeej nw~ Fve leerve keÀesefì³eeW kesÀ DeeOeej Hej kegÀí meb%ee MeyoeW kesÀ kesÀJeue ®eej ªHe yeveles
nQ lees kegÀí kesÀ kesÀJeue leerve ner~
pewmes -ye®®ee, ye®®es, ye®®ees b,yee®®ees, ye®®eer, yeef®®e³eeB, yeef®®e³eeW, yeef®®e³ee s(Deeþ ªHe)
kegÀllee, kegÀlles, kegÀ ÊeeW, kegÀ Êees, kegÀef Êe³ee, kegÀef Êe³eeB, kegÀeflle³eeW, kegÀef Êe³eeW (Deeþ ªHe)
ceeueer, ceeefue³eeW, ceeefue³eeW, ceeefueve, ceeefueveW, ceeefueefve³eeW, ceeefueefve³eeW (meele ªHe)
ceeuee, ceeueeSB, ceeueeDeeW, ceeueeDees (®eej ªHe)
cegefle&, cegefle&³eeB, cetefle&³eeW, cet efle³ees (leerve ªHe)
Hesæ[ (Hesæ[) Hesæ[eW, Hes[es (leerve ªHe)
meb%ee keÀer efuebie J³eJemLee :
efnvoer kesÀ kegÀí meb%ee Meyo Hegefuuebie leLee kegÀ íMeyo ñeerefuebie~ meb%ee MeyoeW keÀer efuebie keÀesìer
menpeele nw, Dele: Jeeke̳e ceW Òel³eskeÀ meb %ee Meyo ³ee, lees Hegefuuebie ªHe ceW Òe³egkeÌle neslee nw ³ee ñeerefuebie
ceW~ pewmes -
J³eeqkeÌleJee®ekeÀ meb%ee -(Heg.) jceeveeLe, keÀesuekeÀelee, efMeJeHegjeCe, efomecyej, meesceJeej, leepecenue
Deeefo~
(ñeer) MeebefleosJeer, efouueer, jecee³eCe, Het Ce&ceemeer
peeefleJee®ekeÀ meb%ee Meyo ö (Heg.) Mesj, keÀeve, Hesæ[, mìtue, keÀesþe (ñeer) Mesjveer, veekeÀ, yesue, yewv®es,
keÀesþer
mecetn Jee®ekeÀ meb%ee Meyo -(Heg.) kegÀìgcye, efiejesn, ceg®íe, Pegb[, yes[e, jsJeæ[ Deeefo~
(ñeer) keÀ#ee, ìesueer, Yeeræ[, ceb[ueer, meYee, m eesvee Deeefo~
êJ³eJee®ekeÀ meb%ee Meyo -(Heg.) JeeByee, lesue, otOe, Heeveer, mesvee, Deeefo~
(ñeer) Ieeme, ®eeBoer, ®ee³e, Oeeleg, efceÆer Deeefo~
YeeJeJee®ekeÀ meb%ee Meyo (Heg.) ¬eÀesOe, Oew³e& , ye®eHeve, cecelJe Deeefo~
(ñeer) keÀeì, ®eeue, íìHeìenì, cecelee, Metjlee Deeefo~
efnvoer ceW J³enle ÒeeefCeJee®ekeÀ meb%ee MeyoeW keÀe efuebie -efveCe&³e efyevee efkeÀmeer efJeMespees Meyo / vej Heg©ñeerefuebie nesles nQ~ pewmes -kegÀlee, ®etne, oeoe, Heg$e, yekeÀje, yeeuekeÀ, yesìe, yewue, ceeueer, cegiee&, ceesj,
jepekegÀceej, ueæ[keÀe, Mesj, neLeer Deeefo Meyo Hegefuuebie nw~ Fvemes mecyeOe ceeo e / ñeer met®ekeÀ Meyo
ñeerefuebie nw, pewmes -kegÀefle³ee, ®egefn³ee, oeoer, Heg$e, ceeefueve, nefLeveer Deeefo~munotes.in

Page 54

54efnvoer ceW Òe®eefuele ÒeeefCeJee®ekeÀ kegÀí Ssmes Hegefuuebie Meyo Yeer nQ efpevekeÀe ñeerefuebie mJeleb$e Meyo
veneR n Q~ pewmes -Depeiej, Guuet, keWÀ ®egDee, keÀewDee, Keìceue, efieodOe, ®eerlees, lelew³ee, He#eer~
Fmeer ÒekeÀej kegÀí Ssmes ñeerefuebie Meyo Yeer nQ efpevekeÀe Hegefuuebie mJeleb$e Meyo veneR nw~ pewmes -
keÀes³eue, ef ieuenjer, ieewjw³ee, ®eerue, petb , peeWkeÀ, efleleueer, y eìsj Deeefo~ Ssmes efvel³e Hegefuuebie MeyoeW keÀe
ñeerefuebie yeveeves kesÀ efueS Hegefuuebie meb%ee Meyo mes HetJe& `ceeoe' Meyo peesæ[e peelee nw~ pewmes -ceeoe
Depeiej, ceeoe keÀewDee, ceeoe Yeeuet Deeefo~ Fmeer ÒekeÀej Ssmes efvel³e ñeerefuebie Meyoe W keÀe Hegefuuebie yeveeves
kesÀ efueS ñeerefuebie meb%ee Meyo mes HetJe& `vej' Meyo peesæ[e peelee nw, pewmes vej keÀes³eue, vej ®eerlee, vej
ceíueer Deeefo~
meb%ee keÀer Je®eve J³eJemLee :
DeeOegefvekeÀ efnvoer ceW oes Je®eve ÒeeHle nQ -
1) SkeÀJe®ev e mes SkeÀ J³eeqkeÌle~ HeoeLe& keÀer met®evee efceueleer nw~
2) yentJe®eve SkeÀ mes DeefOekeÀ J³eeqkeÌle³eeW~ HeoeLeeX keÀer met®evee efceueleer nw~
efnvoer kesÀ meb%ee MeyoeW ceW Heo -mlej, HeoyebOe -mlej leLee Jeeke̳e mlej Hej Je®eve -J³eJemLee
efceueleer nw~ Fme J³eJemLee Hej efuebie leLee keÀejkeÀ -J³eJemLee keÀe Yeer Hejes#ele : ÒeYeeJe Heæ[lee nw -
pewmes -ueæ[keÀe Dee³ee -ueæ[kesÀ DeeS -ueæ[kesÀ keÀes me bleje~ me blejs oes~
peeefleJee®ekeÀ meb%ee Meyo meeceev³ele: SkeÀJe®eve leLee yengJe®eve ªHe ceW Òe³egkeÌle nesles nQ~ Dev³e
meb%ee Meyo (J³eeqkeÌleJee®ekeÀ, êJ³eJee®ekeÀ, mecetnJee®ekeÀ, YeeJeJee®ekeÀ) meeceev³ele: SkeÀJe®eve ceW Òe³egkeÌle
nesles nQ~ peye efkeÀmeer efJeMespeeefleJee®ekeÀ meb%ee keÀe ªHe ues uesleer nQ~ pewmes -
efnceeue³e #es$e ceW keÀF& Òe³eeie nQ~
Yeejle ceW pe³e®eboeW leLee ceerj]peeHeÀjeW mes ye®eeves keÀer yeæ[er DeeJeM³ekeÀlee nw~
keÀe@keÀìsue oes ³ee DeefOekeÀ MejeyeeW mes yev eleer nw~
legcnejs mketÀue ceW efkeÀleveer keÀ#eeSB ueieleer nw?
Òel³eskeÀ JeeCeer keÀer cegK³e leerve DeJemLeeSB nesleer nw -pevce, DeefmlelJe, cejCe~
kegÀí meb%ee Meyo efvel³e yengJe®eve keÀns pee mekeÀles nQ, ke̳eeWefkeÀ GvekeÀe Òe³eesie Òee³e: ye ngJe®eve
ceW ner neslee nw, pewmes -DeeBmet, DeeWþ, oMe&ve, ÒeeCe, Yeei³e, ueesie, mecee®eej, nmlee#ej ~
[j kesÀ ceejs lesjs lees ÒeeCe ner efvekeÀues pee jns Les~
DeHeÀieeefvemleeve kesÀ mecee®eej ke̳ee nw?
DeeHekesÀ oMe&ve keÀjkesÀ ceve ieoieo nes ie³ ee~
meb%ee MeyoeW kesÀ yengJe®eve yeveeves kesÀ efve³ece :
meb%ee MeyoeW keÀe yengJe®eve ªHe efuebie, keÀejkeÀ leLee Meyoeble OJeefve mes ÒeYeeefJele jnlee nw~ Fve
leerveeW DeeOeejeW keÀes ¢ef<ì mes meb%ee MeyoeW kesÀ yengJe®eve ªHe leerve ÒekeÀej mes y eveeS peeles nw -munotes.in

Page 55

551) $eÝpeg ªHe
2) efleLe&keÀ ªHe
3) mebyeesOeve ªHe
1) $eÝpeg ªHe -Hegefuuebie, ñeerefuebie meb%ee MeyoeW kesÀ $eÝpeg ªHe oes -oes Jeieex ceW jKes pee mekeÀles nQ -
keÀ) `ueæ[keÀe 'Jeie&
Ke) `yeeuekeÀ 'Jeie&
ie) `ueæ[keÀer 'Jeie&
Ie) `yeeefuekeÀe 'Jeie&
2) efleLe&keÀ ªHe -Hegefuuebie, ñeerefuebie meb%ee MeyoeW kesÀ efleLe&keÀ ªHe $eÝpeg ªHeeW k eÀer YeeBefle ner oes -oes
JeieeX ceW jKes pee mekeÀles nQ -
keÀ) `ueæ[keÀe 'Jeie&
Ke) `yeeuekeÀ 'Jeie&
ie) `ueæ[keÀer 'Jeie&
Ie) `yeeefuekeÀe 'Jeie&
3) mebyeesOeve ªHe -Hegefuuebie, ñeerefuebie meb%ee MeyoeW kesÀ mebyeesOeve ªHe SkeÀJe®eve leLee yeng Je®eve ceW
Fme ÒekeÀej yeveles nQ -
ns jepee! -ns jepeeDeeW!
Dejs ueæ[kesÀ! -Dejs ueæ[keÀeW!
ns ÒeYeg! -ns ÒeYegDee W!
ns osJeer! -ns osefJe³eeW!
Je®eve mebyebOeer kegÀí efJeMes1) kegÀí Dejyeer -HeÀejmeer Meyo DeHeves cetue yengJe®eve ªHe ceW kegÀí ueesieeW kesÀ uesKeve leLee YeeÒe®eefuele nQ pewmes -keÀeiepeele, ieJeenele, pebieueele, cekeÀeve ele, ceeefuekeÀece (keÀeie, ieJeen, pebieue,
cekeÀeve, ceeefuekeÀ yeeefuekeÀe Jeie& kesÀyengJe®eve ªHe)
2) kegÀí Dejyeer -HeÀejmeer cetuele: yengJe®eve Meyo efnvoer c eW SkeÀJe®eve ceW Òe³egkeÌle nQ~ pewmes -
DeKeyeej, Demeyeeye, DeewkeÀele, Deewueeo Dee efo~
3) Dejyeer -HeÀejmeer mes Deeiele DeveskeÀ MeyoeW keÀe yengJe®eve ªHe leLee Debûespeer Deewj FmekesÀ ceeO³ece mes
Deeiele meYeer MeyoeW keÀe yengJe®eve ªHe efnvoer keÀer DeHeveer Je®eve -J³eJemLee kesÀ Devegmeej yevelee nw, ³eLee
DeKeyeej ceW DeKeyeeje W ceW, oJee -oJeeSB, cesce -ceWceW, nkeÀerce ves nkeÀerceeW Deeefo~
4) keÀYeer -keÀYeer meejer peeefle keÀe yeesOe keÀjeves kesÀ efueS SkeÀJe®eve k eÀe Òe³eesie efkeÀ³ee peelee nw~ pewmes -
kegÀlee yengle JeHeÀeoej neslee nw~ ( †meYeer kegÀles) iegueeye yengle ceveceesnkeÀ neslee nw, ( †meYeer iegueeye)munotes.in

Page 56

565) meceenejelcekeÀ FkeÀeF& keÀe yeesOe keÀjeves yeeo Meyo Òee³e: SkeÀJe®eve ceW Òe³egkeÌle nesles nQ~ pew mes-cesjs
Heeme yeerme yeerIee Kesle nw~ ín ceerìj keÀer meeæ[er~ He®eeme ªHe³es kesÀ veesì~ meesuen mee ue keÀer Jeeueer Gce´
ceW~ ®eewon Jemeb%ee keÀer keÀejkeÀ J³eJemLee :
efnvoer ceW meb%ee / meJe&veece Meyo -ªHeeW kesÀ DeeOeej Hej J³ekeÌle J³eekeÀjefCekeÀ mebyebOe keÀejkeÀ
keÀnueeles nw~ Fve efJeefYevve J³eekeÀjefCekeÀ mebyebOeeW keÀer DeefYeJ³eeqkeÌle kegÀí keÀ ejkeÀ -ef®enveeW (yeboyebOekeÀeW /
HejmeieeX ~D e e f M u e < ì -efMue<ì efJeYe eqkeÌle³eeW~ Hejmeieea³e MeyoeJeueer) mes neslee nw~ Jeeke̳e ceW Òe³egkeÌle
meb%eeefo HeoeW keÀ es HeoyebOe yeveeves kesÀ keÀejkeÀ FvnW yeboyebOekeÀ keÀnvee DeefOekeÀ leke&À -mebiele nw~ HeoyebOekeÀ
Jeeke̳e ceW HeoyebOekeÀ kesÀ Deeþ J³eekeÀjefCekeÀ mebyebOeeW keÀer met®evee osles nQ, pewmes -
J³ekeÌle -DeJ³ekeÌle keÀejkeÀ -ef®endve HeoyebOekeÀ keÀejkeÀ / J³eekeÀjefCekeÀ mebyebOe -veece,ves keÀlee&,keÀes keÀce&,mes, kesÀ odJeeje, kesÀ keÀejCe, kesÀ meeLe keÀjCe (/ meeOeve),keÀes, kesÀ efueS mecÒeoeve
mes DeHeeoeve / DeueieeJe
keÀe / efkeÀ / keÀer; je / js -jer, vee, ves vee mebyebOe,ceW, Hej, kesÀ THej, kesÀ veer®es, kesÀ Yeerlej DeefOekeÀjCe,S, S s, ns, Dejs...... mebyeesOeve DeJ³e³e mebyeesOeve
1) keÀlee& keÀejkeÀ :Jeeke̳e keÀer cegK³e meceeefHekeÀe ef¬eÀ³ee keÀe mecHeeokeÀ keÀlee& keÀnueelee nw~ keÀlee& keÀe
yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo -ªHe keÀlee& keÀejkeÀ neslee nw, pewmes -ye®®eer vee®e j ner nw~ ye®®es yengle Meesj
ce®ee jns nQ ~ jesieer ves oJee Kee ueer nw ~ ce]peotjeW ves keÀece Hetje keÀj efo³ee Lee~
keÀlee& keÀejkeÀ -ef®endve `ves'keÀe Òe³eesie Fve efmLeefle³eeW ceW neslee nw -
1) Yetuevee ,u e e v e e
2) yeesuevee
3) Keemevee Fl³eeoer
2) keÀce& keÀejkeÀ :efpeme J³eeqkeÌle / Jemleg ef¬eÀ³ee -J³eeHeej keÀe Òel³e#e ÒeYeeJe Heæ[lee nw, Gmes keÀce&
keÀne peelee nw~ keÀce& keÀe yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo ªHe keÀce& keÀejkeÀ ceW neslee nw, pewmes -ceeB ves cegPes He$e
Yespee nw~
3) keÀjCe keÀejkeÀ : ef¬eÀ³ee -J³eeHeej kesÀ meeOeve / ceeO³ece keÀe yeesOe keÀjeves Jeeues J³eeqkeÌle / Jemleg keÀes
keÀjCe keÀnles nQ~ keÀjCe keÀe yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo -ªHe keÀjCe keÀejkeÀ ceW neslee nw, pewmes -Fme
®eeketÀ mes cele keÀeìes~ ³en met®evee ®eHejemeer kesÀ odJeeje Òel³eskeÀ efJeYeeie ceW HengB®ee oer peeS B~ YetKe kesÀ
keÀejCe keÀesF& veneR cejvee ®eeefnS~munotes.in

Page 57

57Fve efmLeefle³eeW ceW Yeer keÀjCe keÀejkeÀ efceuelee nw -
1) nsleg / efJeMes2) `keÀnvee / yeesuevee / Hetívee 'ef¬eÀ³ee nesves Hej, pewmes -ye®®eer mes kegÀí cele keÀnes / yeesuees / Hetíes~
3) efJekeÀe j-met®ekeÀ kesÀ mece³e efJeke=Àle Debie
4) keÀce&Jee®³e kesÀ keÀlee& kesÀ meeLe, pewmes -yeg[d{s mes ®eves veneR ®eyeeS pee jns Les~
5) mebmke=Àle mes Deeiele keÀjCe keÀej keÀer³e kegÀí HeoeW ceW, pewmes -cegKesve; ke=ÀHe³ee; cevemee -Jee®ee -
keÀce&Cee, ³esve kesÀve ÒekeÀejsCe
4) mecÒeoeve keÀejkeÀ : efpemekesÀ efueS kegÀí efkeÀ³ee / efo³ee peeS, Gme J³eeqkeÌle / Jemleg keÀes mecÒeoeve
(†mec³ekeÀ Òeoele) keÀnles nQ~ mecÒeoeve keÀe yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo -ªHe mecÒeoeve keÀejkeÀ ceW
neslee nw, pewmes HeeB®e meew keÀe veesì lees ceQ ves otOeJeeues keÀes os efo³ee Lee~
5) DeHeeoeve keÀejke À : efpeme J³eeqkeÌle / Jemleg mes efkeÀmeer kesÀ He=LekeÀlJe keÀer met®evee efceueleer nw, Gmes
DeHeeoeve keÀnles nw~ DeHeeoeve keÀe yeesOe keÀjvesJeeuee Meyo ªHe DeHeeoeve keÀejkeÀ ceW neslee nw~ pewmes
-ye®®ee DeYeer mketÀue mes Dee³ee nw~ pewmes -meesceJeej mes keÀejKeevee Keguesiee~ iebiee iebiees$eer mes
efvekeÀueleer nw~
6) mebyebOe keÀejkeÀ : ef¬eÀ³ee kesÀ DeefleefjkeÌle efkeÀmeer Dev³e Meyo mes efpeme J³eeqkeÌle / Jemleg -met®ekeÀ Meyo
keÀe mebyebOe neslee nw~ Gmes mebyebOeer keÀnles nQ~ mebyeb Oeer keÀe yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo ªHe mebyebOe keÀejkeÀ
ceW neslee nw~ pewmes -³es jcesMe keÀer yesefì³eeB nw~ ³en jcesMe keÀe yesìe ~ Iej nw~
7) DeefOekeÀjCe keÀejkeÀ : pees J³eeqkeÌle / Jemleg efkeÀmeer Jemleg ³ee ef¬eÀ³ee Deeefo kesÀ DeeOeej nesles nQ, GvnW
DeefOekeÀjCe keÀnles nQ~ DeefOekeÀjCe keÀe yeesOe keÀjevesJeeuee Meyo -ªHe DeefOekeÀjCe keÀejkeÀ neslee nw,
pewmes -íesìs ye®®es efove -jele ceW keÀF& Iebìs meesles nQ~ DeeHe ³eneR yewefþS, ceQ ome efceveì ceW Dee jner
ntB~ DeefOekeÀjCe cegK³e le: leerve ÒekeÀej kesÀ nesles nQ -1) keÀeue DeefOekeÀjCe 2) mLeeve DeefOekeÀjCe
3) YeeJe DeefOekeÀjCe Deeefo~
8) mebyeesOeve keÀejkeÀ : efpeme J³eeqkeÌle / Jemlet keÀes efkeÀmeer ªHe ceW mebyeesefOele efkeÀ³ee peeS Gmes mebyeesOeer
keÀnles nw~ mebyeesO eer keÀe yeesOe keÀjeves Jeeuee Meyo ªHe mebyeesOeve keÀejkeÀ ceW neslee nw, pewmes -S YeeF&!
peje FOej Deevee~ yenveeW Deewj YeeF³eeW! Deye lees Fve Deefle mJeeLeea vesleeDeeW keÀer yeeleeW ceW ve DeeDees~
keÀYeer -keÀYeer mebmke=Àle kesÀ kegÀí mebyees Oeer MeyoeW keÀe efnvoer ceW Òe³eesie efceue peelee nw, pewmes -
YeieJeled, cenelceved, jepeved, Þeerceeved~
4.3.2 meJe&veece -Heg©meJe&veece MeyoeW keÀe ªHeevlej cegK³ele: Je®eve leLee keÀejkeÀ kesÀ DeeOeej Hej nesl ee nw~ meJe&veece
MeyoeW ceW meb%ee MeyoeW keÀer YeeBefle efuebie-Yeso veneR Hee³ee peelee; Dele: ªHeeblej keÀer efuebie ceW keÀesF& YetefcekeÀe
veneR nesleer~ meJe&veece MeyoeW ceW Heg©nesleer~ meJe&veece MeyoeW ceW Heg©Deelee~munotes.in

Page 58

58meJe&veece -Heg©meJe&veece MeyoeW ceW leerve Heg©`DeeHe' ceO³ece Heg©meJe&veece MeyoeW kesÀ Heg©meJe&veece -efuebie J³eJemLee :
®etBefkeÀ kegÀí meJe&veece Meyo kegÀí meb%ee MeyoeW kesÀ mLeeveHe$e Meyo nesles nQ, Dele: ³es Meyo Gv e
meb%ee MeyoeW keÀe efuebie ûenCe keÀj uesles nQ, efpevekesÀ mLeeve Hej Fve MeyoeW keÀe Òe³eesie nesles nw, pewmes -
ceesnve ves DeHeveer ceeB mes keÀneB c eQ yee]peej pee jne ntB~ JeneB mes legcnejs efueS Deewj DeHeves efueS oJee ueskesÀ
DeeTBiee~ ceeB yeesueer -ceQ yeepeej keÀer oJee veneR uetBieer~ cesjs efueS oJee cele ueevee~
Fve Jeeke̳eeW ceW ceesnve kesÀ mLeeve Hej Òe³egkeÌle ` ceQ', `DeHeves', He gefuuebie nw leLee ceeB kesÀ efueS
Òe³egkeÌle `ceQ' legcnejs, `cesjs' ñeerefuebie nw~
meJe&veece ceW DeejesefHele efuebie keÀe ÒeYeeJe Jeeke̳e keÀer ef¬eÀ³ee Hej Heæ[lee nw~
meJe&veece Je®eve J³eJemLee :
kegÀí meJe&veece MeyoeW ceW ®e³eve (SkeÀJe®e ve, yengJe®eve) menpeele keÀesefì Deewj kegÀí MeyoeW ceW
DeejesefHele, pewmes -`ceQ', `legce', `³en', `Jen' ceW SkeÀJe®eve menpeele nw leLee `nce', `legce', `DeeHe' ceW
yengJe®eve menpeele nw~ Dev³e meJe&veece MeyoeW kesÀ Òe³eesie meboYe& kesÀ Devegmeej G vekeÀe SkeÀJe®eve, yengJe®eve
ªHe DeejesefHele nw~
meJe&veece MeyoeW kesÀ Je®eve keÀe ÒeYeeJe Jeeke̳e keÀer ef¬eÀ³ee kesÀ Je®eve ªHe Hej Heæ[lee nw~
meJe&veece -keÀejkeÀ J³eJemLee :
meb%ee MeyoeW keÀer YeeBefle ner meJe&veeceeW ceW (mebyeesOeve ke sÀ DeefleefjkeÌle Dev³e keÀejkeÀ efceueles nQ~
keÀejkeÀeW kesÀ DeJ³ekeÌle leLee J³ekeÌle ef®endveeW (HeoyebOekeÀes) kesÀ DeeOeej Hej meJe&veecees kesÀ Yeer $eÝpeg / mejue
leLee ef le³e&keÀ / efJeke=Àle ªHe efceueles nQ~ meJe&veece MeyoeW ceW mebyeesOeve keÀ ejkeÀ veneR neslee~ efJeefYevve
meJe&veece MeyoeW kesÀ $eÝpeg leLee ef le³e&keÀ ªHe ®eej GHeJeieeX ceW Fme ÒekeÀej yeveles nQ -
GHeJeie& -1) ceQ, nce, let, legce, DeeHe keÀer ªHeeJeueer
ceQ-ceQ, ceQves -cegPekeÀes (mes / ceW / Hej) cegPes, cesje / ces js / cesjer)
nce-nce, nceves (keÀes / mes / ceW / Hej) legPes, lesje, lesjs / lesjer
let-let, letves, legcekeÀes ( /mes / ceW / Hej), legPes, lesje / lesjs / lesjer
legce-legce, legceves ( /keÀes / mes / ceW / Hej) legcnW, legcneje, legcnejs, legcnej er
DeeHe -DeeHe, DeeHeves (keÀes / mes / ceW / Hej) (keÀe / kesÀ / keÀer), DeHeves keÀes (mes / ceW / Hej / keÀe/ efkeÀ
/ keÀer)munotes.in

Page 59

59DeJeOeejCee `ner' keÀe ³eesie nesves Hej efle ³e&keÀ ªHe `cegPe', `nce', legPe, legce, DeeHe ¬eÀceMe:
cegPeer, nceer, legPee r, legcner, DeeHener, DeeHeves ner nes peeles nQ~
GHeJeie& -2
³en, Jen, ³es, Jes keÀer ªHeeJeueer -
³en-³en, Fme ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer) Fmes~
Jen-Jen, Gme ves (keÀes / mes / ves / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer) Gmes~
³es-³es, FvneW ves, Fve keÀes ( /mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ / keÀer) FvnW~
Jes-Jes GvneW ves Gve keÀes (mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / kesÀ) GvnW~
DeJeOeejkeÀ `ner' keÀe ³eesie nesves Hej efle ³e&keÀ ªHe `Fme' Gme, Fve, ¬eÀceMe: Fmeer, Gmeer, Fvner, GvneR ,
nes peeles nQ~
`Fve' ves Gve mes DeceevekeÀ / DemeeOeg ªHe nQ~ Dele: l³eep³e nw~
GHeJeie& -3
`keÀewve ',`pees',`mees', keÀer SkeÀJe®eveer³e, yengJe®eveer³e ªHeeJeueer -
keÀewve -keÀewve, efkeÀme ves ( /keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ /keÀer) e fkeÀmes ke̳ee DeHeefjJeefle&le
keÀewve, efkeÀvneWves, efkeÀve keÀes ( /mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ / keÀer), efkeÀmes, efkeÀvnW DeHeefjJeefle&le
pees-pees, efpeme ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer) efpemes~
pees efpevneW ves, efpev e keÀes ( /mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ / keÀer) efpevnW~
mees-mees, efleme ves ( /keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ / keÀer, efleme s/m e e s ,e f l e v n e Wv e s ,
efleve keÀes (mes / ceW / Hej / keÀe / kesÀ / keÀer) eflevnW~
GHeJeie& -4
keÀesF& kegÀí keÀ er ªHeeJeueer -
keÀesF& -keÀesF&, efkeÀmeer ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ, keÀer)
keÀesF&, efkeÀvneR ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer)
kegÀí -kegÀí, kegÀí ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer)
kegÀí, kegÀí ves (keÀes / mes / ceW / Hej / keÀe / efkeÀ / keÀer)
4.3.3 efJeMesefJeMespewmes -leieæ[e, Ieesæ[e; leieæ[s Iees[s; leieæ[er Ieesæ[er, leieæ[er Ieesef[³eeB~ leieæ[s Ieesæ[s Hej leieæ[er Ieesæ[eW
Hej, leieæ[er Ieesef[³eeW Hej~ efJeMesHej Heæ[lee nw~ efuebie, Je®eve leLee keÀejkeÀ kesÀ DeeOeej Hej ªHeevlej keÀer ¢ef<ì mes efJeMescegK³ele: oes Jeiee bx ceW jKee pee mekeÀlee nw -
1) `keÀeuee 'Jeie&
2) `meHesÀo' Jeie&munotes.in

Page 60

60keÀ) efJeke=Àle `keÀeuee' Jeie& kesÀ efJeMesnw, pewmes -keÀeuee Deeoceer, keÀeues Deeoceer, keÀeueer Deewjle, keÀeueer Deewjles, keÀeues Deeoceer ves, keÀeues
Deeoefce³eeW ves; keÀeueer D eewjle keÀes, keÀeueer DeewjleeW keÀes~
Ke) `DeefJeke=Àle' Jeie& kesÀ efJeMesjnles nQ, pewmes -meHesÀo jmeieguuee, meHesÀo jmeieguues, meHesÀo Oeesleer, meHesÀo Oeesefle³eeB, meHesÀo jmeieguues
keÀe, meHesÀo jmeieguueeW keÀe; meHesÀo Oeesleer Hej, meHesÀo Oeesefle³eeW Hej ~
Fme Jeie& kesÀ kegÀí Dev³e Meyo nQ -kegÀªHe, ieesue, ®eeueekeÀ, Yeejer, Jepeveer, megvoj, megæ[ewj,
megMeerue Deeefo~
efJeke=Àle `keÀeuee' Jeie& kesÀ MeyoeW ceW kegÀí Meyo DeHeJeeo nQ~ ³es Meyo ªHeevlej keÀer ¢ef<ì mes
DeefJeke=À le jnles nQ~ pewmes -peje, veevee, yeefæ{³ee, meJee~
meeJe&veeefceke À efJeMesÒekeÀej Jes meJe&veece, Meyo -ªHe ceW ªHeevleefjle nesles nQ~ pewmes -³en yeeuekeÀ~ ueæ[keÀe ;Fme yeeuekeÀ /
ueæ[kesÀ keÀes; ³es yeeuekeÀ / ueæ[kesÀ ;Fve yeeuekeÀeW / ueæ[keÀe bskeÀes; Jen ueæ[keÀer / yeeefuekeÀe, Gme ueæ[keÀer /
yeeefuekeÀe ves; Gme ueæ[keÀer / yeeefuekeÀe kesÀ efueS ;Gve ueæ[efkeÀ³eeW / yeeefuekeÀeDeeW kesÀ efueS~
Fmeer ÒekeÀej -Ssmee, Ssmeer, Ssmes, pewmee, pewmes, pewmeer, cesje, cesjs, cesjer, DeeHekeÀe, DeeHekesÀ,
DeeHekeÀer Deeefo~
mebmke=Àle mes Deeiele kegÀí efJeMeskeÀjles osKes pee mekeÀles nQ, pewmes -®eb®eue yeeuekeÀ / efMe<³e / Heg©/ yegef×ceeve, ³egJekeÀ, yegef×celeer ³eggJeleer~ megMeerue yeeuekeÀ megMeeruee yeeefuekeÀe~ efnvoer ceW `³egJeleer', efJeogmeenJeer, megvojer, me gMeeruee Deeefo Meyo meb%eeJele efJeMeskegÀí meboYeex ceW efJeMes<³e keÀe ueesHe nesves Hej efJeMesmeceeve neslee nw, pewmes -ye®®eeW keÀes yeæ[eW keÀer yeeles O³eeve mes megve veer ®eeefnS~ ieesjeW ves keÀeueeW keÀe yengle
MeesefJeMesj®evee keÀer ¢ef<ì mes efJeMes1) ªæ{ efJeMesmekeÀles~ pewmes -De®íe, yegje, ueeue, keÀeuee, yeng, íesìe, veer®e, SkeÀ, ®eej, ³en, Jen Deeefo~
2) ³eewefiekeÀ efJeMesOeeefce&keÀ, OeveJeeve, H³ee mee, Flevee, pe[eT, Heæ{vesJeeuee Deeefo~munotes.in

Page 61

614.4 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW efkeÀmeer Yeer Yeeíe$eeW ves efkeÀ³ee nw~ efnboer keÀer Meyo j ®evee ceW Oeeleg, Ghemeie&, Òel³e ³e Deewj me ceeme Deeefo keÀes peevee nw~
meeLe ner efuebie, Je®eve Deewj keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee, meJe&veece Deewj efJeMes4.5 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1) Yee2) `efve©keÌle' veecekeÀ ûebLe kesÀ j®eveekeÀej nw -
3) mebmke=Àle J³eekeÀjCe keÀe cenef4) pees Meyo meb%ee ³ee meJe&veece keÀer efJeMes5) meceeme keÀer j®evee ceW efkeÀleves Heo nesles nw?
6) meJe&veece MeyoeW keÀe ªHeevlej cegK³ele: efkeÀmekesÀ DeeOeej Hej neslee nw?
7) efuebie, Je®eve leLee keÀejkeÀ kesÀ DeeOeej Hej efJeMes4.6 ueIegllej er³e ÒeMve
1) efnboer keÀer Meyo j®evee keÀes mebef#eHle ceW efueefKeS~
2) `meceeme' keÀer HeefjYee3) efuebie, Je®eve leLee keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee keÀes mHe<ì keÀjW?
4.7 oerIeexllejer ÒeMve
1) efnboer keÀer ªHe j®evee ceW Meyo j®evee, Oeelet, GHemeie&, Òel³e³e Deewj meceeme Hej efJemleej mes ÒekeÀeMe
[eefueS~
2) efuebie, Je®eve leLee keÀejkeÀ kesÀ meboYe& ceW meb%ee, meJe&veece, efJeMesmHe<ì k eÀerefpeS~
4.8 meboYe& ûebLe
1) efnboer J³eekeÀjCe –keÀecelee Òemeeo iegª
2) Yee3) efnboer J³eekeÀjCe ÒekeÀeMe –[e@. ,censbê kegÀceej jeCee
4) efnboer Yee5) efnboer Jele&veer keÀe efJekeÀeme –Deefvelee iegHlee
munotes.in

Page 62

625
osJeveeiejer efueefHe
FkeÀeF& keÀer ªHejsKee :
5.0 FkeÀeF& keÀer ªHejsKee
5.1 ÒemleeJevee
5.2 osJeveeiejer efueefHe : veecekeÀjCe
5.3 osJeveeiejer efueefHe : GodYeJe SJeb efJekeÀeme
5.4 osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMes5.5 osJeveeiejer e fueefHe keÀe ceevekeÀ ªHe SJeb $egefì³eeB
5.6 meejebMe
5.7 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
5.8 ueIegÊejer³e ÒeMve
5.9 oerIeexÊejer ÒeMve
5.10 meboYe& ûebLe
5.0 FkeÀeF& keÀe GodosM³e
Òemlegle Heeþ kesÀ DeO³e³eve kesÀ yeeo efvecveefueefKele cegodoeW mes DeeHeke Àe Heefj®e³e nesiee -
’YeeosJeveeiejer efueefHe kesÀ veecekeÀjCe, Fefleneme Deewj GodYeJe keÀer peevekeÀejer ÒeeHle nesieer~
osJeveeiejer efueefHe k esÀ efJekeÀem e ¬eÀce mes DeJeiele nes HeeSBies ~
efJeefYevve efJeodJeeveeW kesÀ J³ekeÌleJ³e mes DeJeiele nes HeeSBies ~
osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMesosJeveeiejer efueefHe mes mebyebefOele $egefì³eeB Deewj GmekesÀ ceevekeÀ ªHe mes Heefjef®ele nes HeeSBies ~
5.1 ÒemleeJevee
osJeveeiejer SkeÀ Yeejleer³e efueefHe nw efpemeceW DeveskeÀ Yeejleer³e Yeemes oe³eW efueKeer peeleer nw~ FmekeÀer Hen®eeve SkeÀ #eweflepe jsK ee mes nw efpemes `efMejesjsKee' keÀnles nQ~munotes.in

Page 63

63mebmke=Àle , Heeueer
efnvoer, cejeþer
keÀeWkeÀCeer, efmevOeer
keÀeMceerjer, nefj³eeCeer
[eWieueer, yegbosueer YeeKeme, vesHeeueer Yeeletceebie Yeeyees[es, DebefiekeÀ e
ceiener, YeespeHegjer
veeieHegjer, cewefLeueer
mebleeueer, yeIesueer
jepemLeeveer YeeDeewj keÀF& mLeeveer³e yeesefue³eeB Yeer osJeveeiejer efueefHe ceW efueKeer peeleer nw~
FmekesÀ DeefleefjkeÌle kegÀí efmLeefle³eeW ceW iegpejeleer ,H e bpeeyeer, efJeDeewj Gog& YeeefueefHe³eeW ceW mes SkeÀ nw~ ³en oef#eCe SefMe³ee keÀer 175 mes DeefOekeÀ Yeenes jner nw~
De Dee F F& G T
$eÝ $eÝ= ue= ue= S ß
Ss Dees Deew
leled ledJeced Deefme
keÀ Ke ie Ie æ[ ®e í
pe Pe _e ì þ [ {
Ce le Le o Oe ve He
HeÀ ye Ye ce ³e j ue
Je Me 5.2 osJeveeiejer efue efHe : veecekeÀjCe
Òee®eerve Yeejleer³e efueefHe³eeW kesÀ Debleie&le leerve efueefHe³eeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw -
1) efmebOeg Ieeìer keÀer efueefHe
2) ye´endceer efueefHe
3) Kejes<þer efueefHe
ye´enceer efueefHe kesÀ Debleie&le 350 F&. kesÀ yeeo FmekeÀer (ye´endceer) oes Mewefue³eeB nes peeleer nQ -
GÊejer Deewj oef#eCeer Mewueer~ GÊe jer Mewueer mes ®eewLeer meoer ceW iegHle efueefHe keÀe efJekeÀeme ngDee, pees HetJeeamunotes.in

Page 64

64meoer lekeÀ Òe³egkeÌle nesleer jner~ iegHle mes kegÀefìue efueefHe efJeke Àefmele ngF& pees DeeþJeeR meoer lekeÀ Òe³egkeÌle
nesleer jn eR~ Fme kegÀefìue efueefHe mes veewJeer meoer kesÀ ueieYeie veeiejer keÀe Òee®eerve ªHe efpemes Òee®eerve veeiejer
keÀne ie³ee~ FmekeÀe #es$e G Êejer Yeejle nw, Hej oef#eCe Yeejle kesÀ kegÀí Yeeiee Wc e W³ e ne f c e u e e rn w ~
oef#eCe Yeejle ceW FmekeÀe veece `veeiejer' ve neskeÀj `veefvoveeiejer' nw~ Òee®eerve veeiejer mes
DeeOegefvekeÀ veeiejer, iegpejeleer, cenepeveer, kewÀLeer, jepemLeeveer, cewefLeueer, yebieuee, Demeceer Deeefo ef ueefHe³eeB
efJekeÀ efmele ngF& nQ ~
Fme ÒekeÀej keÀne pee mekeÀlee nw efkeÀ osJeveeiejer efueefHe keÀe efJekeÀeme ye´endceer efueefHe mes ngDee pees
Henues iegHle efueefHe efHeÀj, kegÀefìue efueefHe Deewj Devlele: 10 JeeR Meleeyoer ceW osJeveeiejer efueefHe kesÀ ªHe ceW
efJekeÀefmele ngF& ~ kegÀefìue efueefHe mes Òee®eerve veeiejer Deewj yeeo ceW DeeOegefvekeÀ osJeveeiejer keÀe efJekeÀeme ngDee~
Òee®eerve veeiejer keÀe Òe®eej -Òemeej 16 JeeR Meleeyoer lekeÀ Hee³ee peelee nw~
ye´endceer efueefHe -kegÀefìue efueefHe -veeiejer efueefHe -osJeveeiejer efueefHe nw~ ’Òee® eerve keÀeue ceW
HeefM®eceer GÊe j ÒeosMe, iegpejele, jepemLeeve SJeb ceneje<ì^ ceW FmekeÀe Òe®eej SJeb Òemeej Lee~ ceO³e osMe
keÀer efueefHe nesves kesÀ keÀejCe osJeveeiejer Del³eble cenlJeHetCe& efueefHe nw~ F meceW efueefKele meYeer kesÀ meYeer Òee®eerve
uesKe meeleJeeR -DeeþJeeR Meleeyoer kesÀ nQ~ i³eejnJeeR Meleeyoer lekeÀ ³en efueefHe HetCe&lee ÒeeHle keÀj ®egkeÀer Leer
Deewj GÊe jer Yeejle ceW meJe&$e FmekeÀe yeesueyeeuee Lee~ iegpejele, ceneje<ì^ leLee jepe mLeeve ceW FmeceW
lee[He$e Hej efueKes ngS DeveskeÀ Òee®eerve nmleefueefKele ûebLe GHeueyOe ngS nQ~“
[e@. Oeerjsvê Jecee& ves Yeer yelee³ee nw efkeÀ, ’jepemLeeve, Gllej ÒeosMe, efyenej, ceO³e Yeejle,
efJevO³e ÒeosMe leLee ceO³e ÒeosMe ceW Fme keÀeue kesÀ efueKes Òee³e: mecemle efMeueeuesKe, leece´He$e Deeefo ceW
veeiejer efueefHe ner HeeF& peeleer nw~“
efJeodJeeveeW ceW `veeiejer' MeyoeLe& ceW He³ee&Hle celeYeso nw~ osJeveeiejer efueefHe kesÀ veeiej, veeiejer ³ee
osJeveeiejer veece Heæ[ves kesÀ DeveskeÀ keÀejCe yeleeSB ieS nw~ meb#esHe ceW ³eneB efJeodJeeveeW kesÀ cele Òemlegle efkeÀS
pee jns nQ~
iegpejele kesÀ veeiej ye´eïeCeeW odJeeje Òe³eesie ceW ueeS peeves kesÀ keÀejCe FmekeÀe veece veeiejer Heæ[e~
veiejeW ceW Òe®eefuele nesves kesÀ keÀejCe ³en `ve eiejer -efueefHe' keÀnueeF&~
kegÀí ueesieeW kesÀ Devegmeej ueefuele efJemleej ceW GuuesefKele veece `veeie -efueefHe' ner `veeiejer' nw,
DeLee&le d`veeie' mes veeiej Meyo keÀe mebyebOe nw~
leebef$ekeÀ ef®endve `osJeveeiej' mes meceevelee kesÀ keÀejCe Fmes osJeveeiejer Deewj efHeÀj `veeiejer' keÀne
ie³ee~ Fme cele kesÀ ÒeefleHeeokeÀ nQ -Þeer. Deej. M³eeceMeem$eer
oef#eCe Yeejle ceW FmekeÀe veece `veefvoveeiejer' nesves kesÀ keÀejCe FmekeÀe mebyebOe efkeÀmeer ` veefvomeej'
veecekeÀ jepeOeeveer mes peesæ[e ie³ ee nw~
[e@. Go³eveeje³eCe efleJeejer keÀe cele nw efkeÀ osJeYeeÒe³eesie efkeÀ³ee ie³ee, Dele: GmekeÀe veece osJeveeiejer Heæ[e~munotes.in

Page 65

65Þeer. Deej. M³eeceMeem$eer kesÀ cele keÀe meceLe&ve [e@. DeesPeepeer ves e fkeÀ³ee nw~ `Òee®eerve efueefHe ceeuee'
HegmlekeÀ ceW efueKee nw -leebef$ekeÀ mece³e ceW `veeiejer efueefHe' veece Òe®eefuele Lee~
SkeÀ celeevegmeej ceO³e³egie ceW mLeeHel³e keÀer SkeÀ Mewueer veeiejer Leer, efpemec eW ®elegYe&gpeer Deeke=Àefle³eeB
nesleer Leer~ veeiejer efueefHe ceW ®elegYeg&peer De#ejeW (He, Ye, ce) kesÀ keÀejCe Fmes veeiejer keÀne ie³ee~
[e@. YeesueeveeLe efleJeejer keÀe keÀnvee nw -`³es cele keÀesjs Devegceeve Hej DeeOeeefjle nw, Dele SJeb efkeÀmeer
keÀes Yeer yengle ÒeceeefCekeÀ veneR ceevee peelee~' GHejeskeÌle celeeW ceW mes [e@. Go³eveeje³eCe efleJeejer keÀe
cele DeefOekeÀ mecegef®ele ueielee nw~ efHeÀj Yeer osJeveeiejer ³ee `veeiejer' Meyo keÀer J³eglHeefÊe keÀe ÒeMve
efJeodJeeveeW kesÀ meeceves Deepe Yeer Keæ[e nw~ nce DeeMee keÀj les nw efkeÀ DeevesJeeues efoveeW ceW `veeiejer'
Meyo keÀer J³eglHeefÊe keÀe meblees5.3 osJeveeiejer efueefHe : GodYeJe Deewj efJekeÀeme
osJeveeiejer efueefHe keÀe meJe&ÒeLece Òe³eesie iegpejele kesÀ jepee pe³eYeìdì (meeleJe eR-DeeþJeeR
Meleeyoer) ves SkeÀ efMeueeuesKe ceW efkeÀ³ee nw~ [e@. ef$eueeskeÀ veeLe efmebn ves `megiece YeeefueKee nw -’DeeþJeeR Meleeyoer kesÀ je<ì^kegÀì vejsMeeW kesÀ jep³e ceW Fme efueefHe keÀe Òe®eej Lee~ ye[ewoe kesÀ
Oe´gJejepe kesÀ 9 JeeR Meleer kesÀ jepekeÀer³e DeeosMeeW ceW Fmeer efueefHe keÀe Òe³eesie ngDee nw~ iegpejele ceW lees 17
JeeR Meleeyoer lekeÀ Fmeer keÀe Òe®eej Lee~“
efJekeÀemeelcekeÀ ¢ef<ì mes osKee peeS lees veeiejer kesÀ JeCeeX ceW omeJeeR Meleeyoer mes ¬eÀceMe: efJekeÀeme
neslee jne nw~ [e@. DeesPeepeer kesÀ Devegmeej -’F&mJeer m eved keÀer omeJeer Meleeyoer GÊe jer YeejleJeveeiejer efueefHe ceW kegÀefìue efueefHe keÀer YeeBefle De, Dee, He, ce, ³e, efceueles nQ, Hejbleg i³eejnJeer Meleeyoer mes Jes oesveeW DebMe efceuekeÀj efmej keÀer SkeÀ uekeÀerj yeve peeles nQ Deewj
Òel³eskeÀ De#ej keÀe efmej Glevee uebyee jnlee nw, efpeleveer keÀer De#ej keÀer ®eewæ[eF& nesleer nw~ i³eejnJeer
Meleeyoer k eÀer veeiejer efueefHe Jele&ceeve veeiejer yeve ieF& nw~ F&.me. yeejnJeeR Meleeyoer mes ueieeleej Deye lekeÀ
veeiejer efueefHe Mee³eo SkeÀ ner ªHe ceW ®eueer Dee jner nQ~“
JeemleJe ceW i³eejnJeeR Meleeyoer ceW veeiejer efueefHe keÀe He³ee&Hle efJekeÀeme nes ie³ee Lee Deewj yeejnJeeR
meoer keÀer efueefHe keÀe Jele&ceeve ªHe efceuelee nw efHeÀj Yeer `F'Deewj `Oe'keÀer Deeke=Àefle Hegjeveer nw~ omeJeeR
meoer kesÀ DeveskeÀ JeCe& DeeOegefvekeÀ JeCeex bmes yengle DeefOekeÀ efYevve nw~ GoenjCe kesÀ efueS `TB' Deewj `Ce' kesÀ
ªHeeW keÀes osKee pee mekeÀlee nw~ Fmeer ÒekeÀej `De' kesÀ DeeOegefvekeÀ ªHe `De', `De' efpeme ÒekeÀej SkeÀ ner
cetue kesÀ oes efJekeÀefmele ªHe nQ, Deeefo DeveskeÀ HenuegDeeW Hej ¢ef<ì [eueer pee mekeÀleer nw~
veeiejer efueefHe kesÀ SkeÀ npeej JeHeefjJele&ve efceuelee nw~ Fve HeefjJele&veeW keÀe GuuesKe THej efkeÀ³ee pee ®egkeÀe nw~ Fve HeefjJele&veeW kesÀ
DeefleefjkeÌle [e@. YeesueeveeLe efleJeejer ves veeiejer efueefHe ceW kegÀí cenlJeHetCe& yeeleeW keÀer Deewj ¢ef<ìHeele efkeÀ³ee
nw, pees efvecveebefkeÀle nw -munotes.in

Page 66

66meyemes cenlJeHetCe& yeele nw HeÀejmeer efueefHe keÀe ÒeYeeJe~ veeiejer ceW vegkeÌles ³ee efyebog keÀe Òe³eesie HeÀejmeer
efueefHe keÀe ner ÒeYeeJe nw~ HeÀejmeer efueefHe cetuele: efyebogÒeOeeve efueefHe keÀner pee mekeÀleer nw~ ke̳eeWefkeÀ
GmekesÀ DeveskeÀ JeCe& -ef®endve (pewmes -yes, Hes, les, mes, js, pes, HesÀ, oeue -peeue, le es³e-pees³e, mJeeo
-ÒeJeeo ,S s v e -iewve, meerve -Meerve) efyebog kesÀ keÀejCe ner Gmemes Deueie -Deueie nw~ veeiejer efueefHe ceW
Ssmee keÀesF& Deblej Òee³e: veneR jne nw~ neB HeÀejmeer kesÀ ÒeYeeJe ûenCe keÀjkesÀ kegÀí HejbHejeiele leLee
veJeeiele OJeefve³eeW kesÀ efueS veeiejer ceW Yeer vegkeÌles keÀe Òe³eesie nesves ueiee nw~ [ -[, { -{, keÀ -
keÀ, Ke -Ke, ie -ie, pe -pe, HeÀ -HeÀ Deeefo veneR ceO³e³egie ceW kegÀí ueesie ³e -He oesveeW keÀes
SkeÀ pewmee Je -ye keÀes Je efueKeves ueies Les~ Fme Ye´ce mes ye®eves kesÀ efueS kewÀLeer efueefHe ceW lees efve³eefcele
ªHe mes leLee keÀYeer -keÀYeer veeiejer ceW Yeer `³e'kesÀ efueS leLee `Je'kesÀ efueS `³e'keÀe Òe³eesie neslee
jne nw~
veeiejer efueefHe Hej kegÀí ÒeYeeJe cejeþer keÀe Yeer Heæ[e nw~ Hegjeves Òe, ue Deeefo kesÀ mLeeve Hej De, keÀ
³ee Yeer, Yeg Deeefo ªHeeW ceW meYeer mJejeW kesÀ efueS `De'keÀe ner kegÀí ueesieeW odJeeje Òe³eesie Jemlegle:
cejeþer keÀe ner ÒeYeeJe nw~
kegÀí ueesie veeiejer efueefHe efMejesjsKee kesÀ efye vee efueKeles nQ~ ³en iegpejeleer efueefHe keÀe ÒeYeeJe nw~
iegpejeleer efueefHe efMejes jsKee efJenerve efueefHe nw~
Debûespeer HetCe& Òe®eej kesÀ yeeo, Dee@efHeÀme, keÀe@uespe pewmes MeyoeW ceW `Dee@'keÀes mHe<ìlee efueKeves kesÀ efueS
veeiejer efueefHe ceW `Dee@'keÀe Òe³eesie nesves ueiee nw~ ³en Òe³eesie DeBûespeer kesÀ ÒeYeeJe mes Dee³e en w ~
veeiejer uesKeve ceW Henues cegK³ele: kesÀJeue SkeÀ HeeF& ³ee oes HeeF&³eeW ³ee keÀYeer -keÀYeer Je=le keÀe efJejece
kesÀ ªHe ceW Òe³eesie keÀjles Les~ FOej Debûespeer efJejece ef®endveeW ves nceW ÒeYeeefJele efkeÀ³ee nw Deewj
HetCe&efJejece keÀes íes æ[keÀj meYeer ef®endve nceves Debûespeer mes efueS nQ~ ³eeW kegÀí ueesie lees HetCe&efJejece kesÀ
mLeeve Hej Yeer HeeF& ve oskeÀj DeBûespeer keÀer lejn efyebog keÀe Yeer Òe³eesie keÀjles nQ~
5.4osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMesosJeveeiejer ef ueefHe Yeejle keÀer ÒecegKe efueefHe nw~ Yeejleer³e mebefJeOeeve ves Fmes jepeefueefHe,
je<ì^efueefHe kesÀ Heo Hej Òeefleef<þle efkeÀ³ee nw~ mebHetCe& mebmke=Àle meeefnl³e keÀer j®evee Fmeer efueefHe nw~ ®eens
Jen meeefnl³e Gllej Yeejle keÀe nes ³ee oef#eC e Yeejle keÀe~ osJeveeiejer DeveskeÀ Dee³e& Yeenw~ FmekeÀer ueeskeÀefÒe³elee efove -ye-efove yeæ{leer pee jner nw~ Fmeer keÀejCe ³en ceeBie yeæ{leer pee jner nw efkeÀ
mecemle Yeejleer³e Yeemebmeej keÀer Dev³e efueefHe³eeW jesceve, Dejyeer Deeefo mes keÀjles nQ, lees Helee ®euelee nw efkeÀ Gve efueefHe³eeW keÀer
DeHes#ee osJeveeiejer ceW kegÀ íSsmes iegCe ³ee efJeMespeelee nw~
osJeveeiejer kesÀ iegCe SJeb efJeMes1.osJeveeiejer SkeÀ Jew%eeefvekeÀ efueefHe nw, ke̳eeWefkeÀ FmeceW mebmeej keÀer ueieYeie meYeer YeekeÀes G®®eeefjle SJeb ÒeefleefveefOelJe keÀjves Jeeues efueefHe efJeod³eceeve nw~munotes.in

Page 67

672.Òel³eskeÀ OJeefve kesÀ efueS mJeleb$e efueefHe ef®endve nesves ®eeefnS~ SkeÀ kesÀ efueS ef®endve ³ee DeveskeÀ kesÀ efueS
SkeÀ efueefHe ef®endve DeJew%eeefvekeÀ lee keÀer met®ekeÀ nw~ osJeveeiejer ceW Òel³eskeÀ OJeefve kesÀ efueS mJeleb$e
SkeÀ-SkeÀ efueefHe ef®endve nw peyeefkeÀ mebmeej keÀer Dev³e efueefHe³eeW ceW ³en J³eJemLee veneR nw~ pewmes jesceve
Deewj Got&~ DeBûespeer ceW C, Q, K leerve efueefHe ef®endve nw Deewj G®®eeefjle `keÀ' SkeÀ ner nw~
GoenjCe Cat = kewÀì, Kite = keÀeFì, Queen = keÌkeÀerve, Chemist = kesÀefcemì, Box
=yee@keÌme~ Fme ÒekeÀej jesceve efueefHe ceW `keÀ' OJeefve kesÀ efueS K, C, CH, CK, Q lees keÀYeer
DebMeleeX( B O X ) keÀe Òe³eesie neslee nw~ Fmeer ÒekeÀej `Me' kesÀ efueS (SH, SI )`HeÀ' kesÀ efueS
(F, PH) Deeefo, Got& efueefHe ceW Yeer `me' OJeefve kesÀ efueS leerve efueefHe ef®endve nw -`mes', `mJeeo',
`meerve'~ Fmeer ÒekeÀej `pe' kesÀ efueS `pes' leLee `pees³e' Fme ÒekeÀej SkeÀ kesÀ efueS DeveskeÀ ³ee De veskeÀ
kesÀ efueS SkeÀ efueefHe ef®endveeW keÀe Òe³eesie DeJew%eeefvekeÀlee kesÀ met®ekeÀ nQ~
3.osJeveeiejer efueefHe ceW JeCeeW& kesÀ G®®eejCe efveefM®ele nw~ FmekesÀ efJeHeefjle jesceve efueefHe ceW efueKee kegÀí
peelee nw Deewj GmekeÀe G®®eeefjle ªHe Deu eie ner nw~ pewmes DeBûespeer ceW `HeeB®e' OJeefve nw~ FmekeÀe
SkeÀ Meyo ceW, G®®eejCe `G' (Put)neslee nw lees otmejs ceW `De' (But) G®®eejCe neslee nw~ keÀnves
keÀe leelHe³e& ³en nw efkeÀ OJeefve efJeefMe<ì efueefHe ef®endve Jew%eeefvekeÀlee kesÀ met®eke À nQ~ SkeÀ efueefHe ef®endve
mes DeveskeÀ OJeefve³eeW keÀer DeefYeJ³ebpevee Deewj SkeÀ OJeefve kesÀ efueS DeveskeÀ mebkesÀlees keÀe Òe³eesie efueefHe
keÀe yengle yeæ[e oes4.osJeveeiejer ceW pees yeesuee peelee n w Jener efueKee peelee nw Deewj pees efueKee peelee nw Jener yeesuee peelee
nw~ DeLee&le osJeveeiejer ceW Òel³eskeÀ JeCe& keÀe G®®eejCe neslee nw~ peyeefkeÀ mebmeej keÀer Dev³e efueefHe³eeB
Ssmeer Yeer nw efpeveceW yengle mes efueefKele JeCeeX keÀe G®®eejC e ner veneR efkeÀ³ee peelee nw~ jesceve efueefHe ceW
Knowledge keÀe G®®eejCe vee@uespe neslee nw~ FmeceW KWD leLee Dev³e OJeefve³eeW keÀe
G®®eejCe ner veneR neslee~ Fmeer ÒekeÀej night, half Meyo nQ~
5.osJeveeiejer efueefHe kesÀ De#ejeW keÀe JeieeakeÀjCe Jew %eeefvekeÀ jerefle mes efkeÀ³ee peelee nw~ veeiejer JeCe&ceeuee
mJej Deewj J³ebpeve kesÀ veece mes DeefYeefnle nw~ ³etjesHeer³e Deewj Dejyeer Deeefo efueefHe³eeW keÀer YeeBefle mJej
Deewj J³ebpeve keÀes SkeÀ meeLe veneR efceuee efo³ee ie³ee nw~ veeiejer ce W mJejeW keÀe ÛmJe Deewj oerIe&
efJeYeepeve Del³eble Jew%eeefvekeÀ nw~ J³ebpeveeW kesÀ G®®eejCe kesÀ Devegmeej JeieeakeÀjCe veeiejer keÀer meyemes
yeæ[er GHeueefyOe nw~
1) kebÀþd³e -keÀ, Ke, ie, Ie, [
2) leeueC³e -®e, í, pe, Pe, _e
3) cetOe&v³e -ì, þ, [, {, Ce
4) obl³e-le, Le, o, Oe, ve
5) Dees<ì³e -He, HeÀ, ye, Ye, ce
6.osJeveeiejer efueefHe ceW JeCe& OJeefve³eeW kesÀ G®®eejCe mLeeve keÀes O³eeve ceW jKekeÀj HebeqkeÌleyeodOe efyeþeS
ieS nQ~ pewmes OJeefve³eeB kebÀþd³e mes Meg© neskeÀj Dees<þeW lekeÀ mebHevve nesleer nQ~
7.veeiejer efueefHe ceW jesceve JeCeeX kesÀ meceeve íesìs -yeæ[s leelHe³e&, kewÀefHeìue -mceeue JeCeeX kesÀ Deueie -
Deueie ªHeeW keÀer GuePeve veneR nQ pewmes -AB / ab Deeefo~munotes.in

Page 68

688.veeiejer keÀe Jele&ceeve mJeªHe iegCeeW kesÀ Òe³eesie Hej Dee Oeeefjle nw, Fme keÀejCe Fmes oerIe& HejbHeje keÀe
yeue ÒeeHle nw~
9.Leesæ[e -yengle HeefjJele&ve keÀj osves Hej mebmeej keÀer keÀesF& Yeer YeeefueKeer pee mekeÀleer nw~
10.osJeveeiejer efueefHe ceW m Jej Deewj J³ebpe ve Deeefo OJeefve³eeW keÀe ¬eÀce Jew%eeefvekeÀ {bie mes efveOee&efjle efkeÀ³ee
ie³ee nw~ FmekesÀ Heerís SkeÀ megefveefM®ele efme×eble ³ee efve³ece nw, ÛmJe Deewj oerIe& mJejeW keÀe Deblej
GvekeÀer Deeke=Àefle ceW Leesæ[e HeefjJele&ve keÀjkesÀ efkeÀ³ee peel ee nw~
11.osJeveeiejer efueefHe Del³eble iel³eelcekeÀ Deewj J³eeJeneefjkeÀ efueefHe nw~ Fmeves DeHeveer DeeJeM³ekeÀ leekesÀ
Devegmeej Yee]pe, HeÀ) veneR Leer Hejbleg DeeJeM³ekeÀleevegmeej yeeo ceW DeHevee³eer ie³eer nw~
12.DeBûespeer ceW SkeÀ OJeefve kesÀ efueS oes ef®endveeW keÀe ³eesie keÀjvee Heæ[lee nw~ pewmes -`Ke' kesÀ efueS KH
Ie kesÀ efueS GH~ FvekesÀ G®®eejCe Yeer megefveefM®ele veneR nw~ Ssmeer DeJ emLee osJeveeiejer ceW ueieYeie
veneR nw~
13.Fme efueefHe kesÀ JeCe& Del³eble keÀueelcekeÀ ,megboj SJeb megieefþle {bie mes efueKes peeles nw~ Fme efueefHe ceW
efueefKele Meyo DeHes#eeke=Àle mLeeve keÀce Iesjlee nw~ pewmes -osJeveeiejer efueefHe ceW `censMJe j' keÀer
DeHes#ee DeBûespeer ceW efueefKele Maheshwara DeefOekeÀ mLeeve Iesjlee nw~
14.osJeveeiejer efueefHe megHeeþd³e SJeb mebosn jefnle nw~ Ssmee efyeukegÀue veneR nw efkeÀ SkeÀ mebkesÀle mes otmejs
mebkesÀle keÀe Ye´ce nes peeS~
15.osJeveeiejer efueefHe De#e jelcekeÀ SJeb JeCe&veelcekeÀ oesveeW nw~
16.osJeveeiejer efueefHe JeCe& efJeYeepeve keÀer ¢ef<ì mes Jew%eeefvekeÀ nw~ DeIeesDeewj ceneÒeeCe keÀer ¢ef<ì mes Fme efueefHe keÀer DeHeveer Jew%eeefvekeÀlee nw~ nj Jeie& kesÀ ÒeLece, efÜleer³e
DeIeesefÜleer³e, ®elegLe& ceneÒeeCe nesles nQ~ ³en Jew%eeefvekeÀ efJeYeepeve Dev³e efueefHe³eeW ceW osKeves keÀes veneR
efceuelee~
17.keÀesF& Ye er efueefHe ìbkeÀve ceW mejue Deewj keÀce Ke®eeaueer nesveer ®eeefnS~ ³en efJeMesosJeveeiejer ceW nw~
18.osJeveeiejer efueefHe osMe kesÀ yengle yeæ[s #es$e ceW Òe³egkeÌle nesleer nw~ FmekeÀe Òe³eesie efnceeue³e mes ueskeÀj
ceneje<ì^ lekeÀ, nef j³eeCee mes efyenej lekeÀ neslee nw~
19.osJeveeiejer ceW íesìs -yeæ[s JeCe& veneR nesles, Òee³e: GvekeÀer Deeke=Àleer yejeyej nesleer nw~ jesceve efueefHe ceW
keÀesF& Jeie& THej lees keÀesF& veer®es efueKee peelee nw~
20.efueKeves ceW lJeje Yeer efueefHe keÀe Sk eÀ DeeJeM³ekeÀ leLee cenlJeHetCe& iegCe nw~ DeeMeguesKeve keÀer ¢ef<ì mes
Yeer efueefHe DevegketÀue nesveer ®eeefnS~ osJeveeiejer ceW lJeje Deewj DeeMeguesKeve keÀer #ecelee nw~
21.osMe keÀer mecemle ÒeeosefMekeÀ YeemekeÌmesvee kesÀ MeyoeW ceW Yeejle keÀer mecemle efueefHe³eeW keÀe GodYeJe SkeÀ meeceev³e ñeesle mes ngDee nw
Deewj Jen ñeesle ye´endceer efueefHe nw~munotes.in

Page 69

6922.DevegveeefmekeÀ OJeefve kesÀ efueS Jeie& keÀe Heb®ece JeCe& osJeveeiejer efueefHe keÀer DeHeveer efJeMesmet$e kesÀ DeeOeej Hej keÀ*dieve ®e_®eue, oC[ Deewj keÀcHeve pewmes MeyoeW ceW `ie' mes HetJe& `æ[', `®e'
mes HetJe& `_e' `[' mes HetJe& `Ce', `le' mes HetJe& `Ce' leLee `He' mes HetJe& `ce' keÀer megefv e³eespevee Del³eble
megefveefM®ele Deewj Jew%eeefvekeÀ Leer~
23.osJeveeiejer efueefHe ceW ef®endve He³ee&Hle nw~ Fme efueefHe ceW kegÀue efceueekeÀj (mJej -J³ebpeve) 57 OJeefve³eeW
keÀe Òe³eesie neslee nw~ Fleves He³ee&Hle ef®endveeW kesÀ yeueyetles Hej ner, o sJeveeiejer efueefHe efJeMJeYej keÀer
efueefHe³eeW ceW SkeÀ DeefÜleer³e mLeeve keÀer DeefOekeÀeefjCeer keÀner peeleer nw~
meejeMeble: osJeveeiejer efueefHe meYeer efueefHe³eeW keÀer leguevee ceW DeefOekeÀ mejue Jew%eeefvekeÀ leLee osMe
keÀer meebmke=Àefle keÀ HejbHeje kesÀ DevegketÀue nw~
5.5 osJeveeiejer efueefHe : ceevekeÀ ªHe Deewj $egefì³eeB
osJeveeiejer efueefHe keÀer $egefì³eeB :
DeYeer lekeÀ nceves osJeveeiejer efueefHe keÀer Jew%eeefvekeÀlee Deewj efJeMesGHejeske Ìle efJeJes®eve keÀe ³en leelHe³e& ven eR nw efkeÀ osJeveeiejer meJe&Lee oeskegÀí oes1.FmekeÀer kegÀí OJeefve³eeW keÀe cetue G®®eejCe Deye ³eLeeJele veneR jn ie ³ee nQ, efkebÀleg GvekeÀe Òee®eerve
ef®endve p³eeW keÀe l³eeW J³eJenej ceW uee jns nQ~ pewmes -`$eÝ'~ `$eÝ' keÀe G®®eejCe efj neslee nw,
efkeÀvleg $eÝefkeÀer nw~ FmekeÀe G®®eejCe Yeer `me' ³ee `Me' nes ie³ee nw efkebÀleg efueefHe ef®endve ³eLeeJele nw~
2.DevegveeefmekeÀ JeCeex : *, _e, keÀe keÀe³e& kesÀJeue (.) DevegmJeej ef®evn mes ner ®eue mekeÀlee nw~ DeleSJeb
efueefHe ceW GvekeÀe J³eJenej J³eLe& ner Òelee rle neslee nw~
3.meb³egkeÌle J³ebpeve `%e' keÀe G®®eejCe Deye `i³e' nes ie³ee nw~ DeleSJeb FmekesÀ Devegmeej efueefHe ef®endve
ceW Yeer HeefjJele&ve nesvee ®eeefnS~
4.`Ke' efueefHe ef®endve Heæ{ves ceW Òee³e: Ye´ebefle nesleer nw~ Keevee keÀes jJeevee Yeer Heæ {e pee mekeÀlee nw~
5.SkeÀ ner `j' OJeefve kesÀ efueS ®eej efueefHe ef®endveeW kesÀ keÀejCe HejsMeeveer nesleer nw~ pewmes -jcesMe,
keÀe³e&, He$e, ke=ÀOJeefve nw~ Sk eÀ `j' kesÀ Fleves GHeJeCe& nQ ~Dele: Deueie -Deueie efueefHe ef®endve nesves ®eeefnS~
6.Fme efueefHe keÀer ÒecegKe Deefve³eefcelelee cee$e eDeeW keÀer nw~FmeceW keÀesF& cee$ee Deeies -jece, keÀesF& Henues
-efkeÀ keÀesF& yeeo ceW -keÀer, keÀesF& THej -ceWkeÀesF& veer®es kegÀ Deeefo~
7.osJeveeiejer efueefHe ceW DeveskeÀ MeyoeW kesÀ uesKeve ceW OJeefve³eeW keÀe Òe³eesie neslee nw Deewj G®®eejCe ceW kegÀí
Deewj~ pewmes Oece& ceW HeeB®e OJeefve³eeB nQ -Oed, De, j, ced, De efkebÀleg uesKeve ceW kesÀJeue leerve jn peelee
nw~ Oed, j, ce
8.osJeveeiejer efueefHe ceW SkeÀ JeCe& keÀes oes ÒekeÀej mes efueKee peelee nw~ pewmes -Me, Me, Pe, Yce, De, Òe,
ue-uemunotes.in

Page 70

709.osJeveeiejer efueefHe ceW efMejesjsMee peneB efueKeves ceW yeeOekeÀ nesleer nw, JeneR FmekesÀ DeveskeÀ JeCeex k esÀ Heæ{ves,
efueKeves keÀer Ye´ebefle nesleer nw~ efMejesjsKee kesÀ FOej, GOej nes peeves Hej `Yeje', `ceje' leLee `Ieæ[e',
`Oeæ[e' nesves keÀer mebYeeJevee nw~
osJeveeiejer efueefHe keÀe ceevekeÀ mJeªHe :
De) ceevekeÀerke=Àle osJeveeiejer JeCe&ceeuee :
1) mJej -De, Dee, F, F&, G, T, S, Ss, Dees, Deew
2) DevegmJeej -Deb
3) efJemeie& -De:
4) J³ebpeveõ
keÀ, Ke, ie, Ie, * kebÀþ³e
®e, í, pe, Pe, _e leeueJ ³e
ì, þ, [, {, Ce cetOe&v³e
le, Le, o, Oe, ve ovl³e
He, HeÀ, ye, Ye, ce Dees<þd³e
³e, j, ue, Je DevlemLe
Me, #e, $e, %e, Þe meb³egkeÌle J³ebpeve
* æ{ efÜiegCe J³ebpeve
veesì :
osJeveeieefj efueefHe ceW kegÀue 52 JeCe& nw~
osJeveeieefj efueefHe ceW 11 mJej nw~
DevegmJeej, efJemeie& keÀes `Dee³eesieJeen' ke Àne peelee~ FvekeÀer mebK³ee 2 nw~
J³epebvees keÀer kegÀue mebK³ee 39 nw~
J³ebpeveeW ceW mes 4 meb³egkeÌle J³ebpeve Deewj efÜiegCe J³ebpeve nw~
11 mJej +2 Dee³eesieJeen +39 J³ebpeve †52 JeCe&
keÀesF& Yeer JeCe& oes ÒekeÀej mes veneR efueKee peeS iee~
efueefHe kesÀ efJeefJeOe mlejeW Hej HeeF& peeves Jeeueer efJeueevee ner ceevekeÀerkeÀjCe nw~
efueefHe keÀe ceevekeÀerkeÀjCe keÀjves kesÀ efue Se f v e c v el e L ³ ec e n l J e H e t C e &n w -
1.SkeÀ OJeefve keÀes DebefkeÀle keÀjves kesÀ efueS efJeefJeOe efueefHe ef®endveeW ceW mes SkeÀ keÀes ceev³elee oer peeleer nw~
³eLee -osJeveeiejer efueefHe ceW efvecve ÒekeÀej JeCe& efÜefJeOe ÒekeÀej mes efueKes peeles nw~
De Pe ue Oe Ye Ce
FveceW mes ÒeLece HebeqkeÌle ceW efueKes ngS JeCe& ner ceev³e nw~ efÜleer³e HebeqkeÌle kesÀ JeCe& Deceev³e nw~munotes.in

Page 71

712.OJeefve³eeW kesÀ G®®eejCe ceW Yeer SkeÀªHelee ueeveer DeeJeM³ekeÀ nw~ #es$eer³e G®®eejCe kesÀ keÀejCe ueesie
Deueie -Deueie {bie mes ner OJeefve keÀe G®®eejCe keÀjles nQ~
³eLee : Hewmee, HeFmee, HeeFmee, FveceW mes Henuee G®®eejCe `Hewmee' ner ceevekeÀ nw, MesveneR nw~
5.6 meejebMe
Òemlegle FkeÀeF& ceW osJeveeiejer efueefHe SkeÀ Yeejleer³e efueefHe nQ~ Fme efueefHe kesÀ Debleie&le DeveskeÀ
YeemekesÀ nQ~ FmekesÀ meeLe ner osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMesªHe, SJeb $egefì³eeB keÀes efJemleej mes peeve meke sÀ nQ~
5.7 DeefleueIegllejer³e ÒeMve
1) Òee®eerve Yeejleer³e efueefHe kesÀ Debleie&le efkeÀ leves efueefHe³eeW keÀe DeO³e³eve efkeÀ³ee peelee nw?
2) oef#eCe Yeejle ceW veeiejer keÀes ke̳ee keÀneB peelee nw?
3) osJeveeiejer efueefHe efkeÀme Meleeyoer ceW efJekeÀefmele ngF&?
4) veeiejer efueefHe ceW ®elegYeg&peer De#ej nw -
5) osJeveeiejer efueefHe keÀe meJe&ÒeLece Òe³eesie efkeÀme jepee ves efkeÀ³ee?
6) osJeveeiejer efueefHe ceW SkeÀ JeCe& keÀes efkeÀleves ÒekeÀej mes efueKee peelee nw?
7) G8) osJeveeiejer efueefHe ceW De³eesieJeen keÀer mebK³ee nw -
9) osJeveeiejer efueefHe ceW kegÀue JeCe& nw -
10) Yeejleer³e mebefJeOeeve ceWosJeveeiejer efueefHe keÀes efkeÀme Heo Hej Òeefleef<þle efkeÀ³ee nw?
5.8 ueIegÊejer³e ÒeMve
1) osJeveeiejer efueefHe kesÀ efJekeÀeme keÀer ®e®ee& keÀerefpeSB~
2) osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMes3) ye´endceer efueefHe keÀes mHe<ì keÀjW?munotes.in

Page 72

725.9 oerIeexÊejer ÒeMve
1) osJeveeiejer efueefHe kesÀ veecekeÀjCe keÀer ®e®ee& keÀjles ngS GodYeJe SJeb efJekeÀeme keÀes efJemleej mes mHe<ì
keÀerefpeS~
2) osJeveeiejer efueefHe keÀer efJeMeskeÀjW?
5.10 meboYe& ûebLe
1)efnboer Yee2)Yee3)jepeYee4)efnboer Yee5)meeceev³e Yee6)veeiejer efueefHe : ªHe Deewj megOeej -ceesnve ye´pe
7)Yee8)osJeveeiejer efJeceMe& -meb. MewueWêkegÀceej Mecee&

munotes.in